~werf,
werft,
scheepsbouwerij:
1> in de binnenvaart een verkorting van scheepswerf, maar eigenlijk: elk terrein waarop werkzaamheden plaats vinden.
In de scheepvaart dus terrein waarop hellingen voor de bouw of reparatie van schepen gelegen zijn. Vaak ook gebruikt als synoniem van helling.
[Afbeelding werven met langshelling,
idem met dwarshelling] [Lijst 'Scheepswerven']
Het woord werf staat oorspronkelijk voor een onbebouwd terrein. Bij een scheepswerf hoeft dat niet altijd zo te zijn. Op bouwwerven wordt bijna het gehele terrein soms in beslag genomen door de bouwloods en de voorraden.
De meeste werven liggen direct aan het water. Er zijn echter ook werven die direct achter een dijk of een eindje landinwaarts liggen.
klein rechthoekig vaartuig dat bij werven gebruikt wordt om werkzaamheden aan in het water liggende schepen te verrichten. De houten werfbakjes worden vaak pikbakje of mogelijk ook vlotbak genoemd.
Werfbakjes zijn zowel in hout als in staal gebouwd. Ze waren meestal zo'n 4 a 5 meter lang en ca. 1,2m breed. Hedentendage ziet men ze nog maar zelden, maar geheel uitgestorven zijn ze toch nog niet.
~werfbezoek:
de tijd die men met het schip bij een werf ligt, dan wel op de werf of in het dok of schepenlift staat.
~werfboek:
'boek' waarin alle activiteiten op de werf, de bouwopdrachten, de inkoop van materialen, de gewerkte uren, de uitbetaalde lonen, enz. enz. dagelijks genoteerd werden.
[Afbeelding]
~werfconditie: 1> de voorwaarden die een werf voor het onderhoud of de reparatie van vaartuigen hanteert. Ook hellingcondities, hellingvoorwaardenof werfvoorwaarden genoemd.
2> zekere voorwaarde waaronder men een schip, wat niet ter keuring uit het water gebracht is, zal kopen. Ook hellingcondities, hellingvoorwaardenof werfvoorwaarden genoemd.
De voorwaarde houdt meestal in dat het onderwaterschip aan de eisen zoals deze door de verzekering gesteld worden, zal voldoen. Een schip verkocht onder een dergelijke voorwaarde, dat niet aan deze eisen voldoet, zal op kosten van de verkoper hersteld of verbeterd worden.
~werfdocument:
elk door de werf inzake de bouw of herstelling van een vaartuig afgegeven papier.
~werfgeld:
bedrag dat men gereserveerd heeft om de werfkosten te kunnen betalen.
~werfhuisje:
huisje, waarin het schippersgezin tijdens de werfbeurt kon wonen. Vooral in de tijd van de houten schepen bezaten veel werven een werfhuisje, later zijn deze verdwenen, maar sommige grote werven beschikken thans weer over zoiets, namelijk een werfwoning.
1> groot gebouw op een werf, alwaar voorbereidend werk gedaan wordt. Vaak ook ingebruik als opslagplaats.
Gerelateerde termen: timmerloods,
timmerzolder,
2> loods welk over een bouw- of reparatiehelling gebouwd is.
Gerelateerde term: bouwloods.
~werflui,
werflieden,
werfvolk:
de handswerkslieden die op een scheepswerf werkzaam zijn.
~werfmerk:
door de werf aangebrachte, ingebrande, geslagen of gebeitelde code, waarin vaak het bouwnummer verwerkt is. [Afbeelding]
~werfoverkapping:
over een helling gebouwde constructie die kan variëren tussen een dak op pootjes en een loods zonder voorkant.
~werfpaal,
schoorhout:
zware paal of balk, waarmee op de werf staande schepen gestut kunnen worden.
~werfpersoneel:
allen, die op een scheepswerf werkzaam zijn, m.u.v. de werfbaas.
plaatje dat vermeldt op welke werf een schip gebouwd (soms verbouwd) is. [Afbeeldingen]
~werfschuit(je):
meestal forse (roei)boot die gebruikt wordt om vanaf het water onderhoud aan de schepen bij de werf te kunnen verrichten.
~werfsleepboot,
werfboot: sleepboot, die het eigendom van een scheepswerf is en voornamelijk voor het verslepen van schepen naar en van de werf gebruikt wordt.
~werfsmid:
smid of smederij die voor een bepaalde werf het ijzerwerk doet.
Afhankelijk van de grootte van de werf, was deze op, naast of vlakbij de werf aanwezig.
Bron: Scheepsbouw; G. J. van der Werff, Hoogezand, weekblad Schuttevaer 27 november 1937.
~werfvoorwaarde: 1> de voorwaarden die een werf voor het onderhoud of de reparatie van vaartuigen hanteert. Ook hellingcondities, hellingvoorwaardenof werfcondities genoemd.
2> zekere voorwaarde waaronder men een schip, wat niet ter keuring uit het water gebracht is, zal kopen. Ook hellingcondities, hellingvoorwaardenof werfcondities genoemd.
De voorwaarde houdt meestal in dat het onderwaterschip aan de eisen zoals deze door de verzekering gesteld worden, zal voldoen. Een schip verkocht onder een dergelijke voorwaarde, dat niet aan deze eisen voldoet, zal op kosten van de verkoper hersteld of verbeterd worden.
~werfwoning:
moderne en grotere versie van het werfhuisje.
1>pluis of losse hennepvezels, bij smalle naden ook katoen, die in de te breeuwen naden geslagen worden. Bossen of bundels werk worden soms klouwerk genoemd.
Vooral in later tijd werd hennepen werk reeds geteerd aangeleverd.
Klouwerk wordt waarschijnlijk zo genoemd omdat breeuwers vaak tot de zogenaamde klouwers behoorden.
WIT WERK
: ongeteerde hennepvezels.
BRUIN WERK
: geteerde hennepvezels of pluis.
2> willekeurig materiaal waarmee men breeuwnaden vult. onder meer gebruikte men hiervoor; oude kranten of ander papier, karton en veenmos.
Gerelateerde termen
breeuwsel,
mosbreeuwsel,
mospapier,
teervilt.
3>
IN HET WERK ZETTEN
: bij motorlieren en keerkoppelingen: de koppeling tussen het aandrijvend deel (de motor) en het aangedreven deel (lier of schroefas) tot stand brengen. Ook: 'uit het werk zetten' voor het ontkoppelen en 'in of uit het werk staan' voor het resp. aan- of afgekoppeld zijn.
~werkas,
aandrijfas:
de aangedreven as van een lier, vaak voorzien van een jachtwiel. Bij anker- en tuiglieren spreekt men meestal van de enkelwerksas.
~werkbak: 1> vermoedelijke verschrijving van werfbak.
Gevonden in volgens P. Versnel's Vakwoordenboek waar het min of meer gelijk gesteld wordt met een kielvlot.
2> Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten waarvan niet duidelijk is welk scheepstype er mee bedoelt wordt. Mogelijk een beunbakje (afm. tot 20 meter) waarin men bij werkzaamheden nabij het vaarwater afvalmateriaal stort.
~werkbok:
Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten waarvan niet duidelijk is welk scheepstype er mee bedoelt wordt.
De opgave heeft betrekking op een in 1975 bij Damen gebouwd vaartuig van ca. 14,5 meter met de naam Marianne. Aangezien er vrijwel gelijktijdig een overeenkomende Trudy als werkBAK tewatergelaten is. Hou ik het op een verschrijving.
1> grote open boot, die bij werk op en langs het water gebruikt wordt. Vroeger werden vooral grote Hollandse boten en roeiaken als werkboot gebruikt.
De bouwlijsten van scheepswerf Het Fort Nieuwendam tonen diverse werkboten; meestal ca. 14-18 voet.
Werkboot van de Biesbosch
: circa vijf meter lange roeiaak met voor een heve en achter een kleine spiegel.
Volgens G.J. Schutten (blz.309) werden deze schuiten gebruikt door werkers in de Biesbosch. Gedurende de week kampeerden zij onder een tent in het voorschip.
~werken:
het ontstaan van kleine tijdelijke vervormingen. a> bij staal: het uitzetten en inkrimpen onder invloed van temperatuurwisselingen. b> van hout: het uitzetten, krimpen en kromtrekken, als gevolg van wissellende vochtigheid van het hout. c> bij het gehele schip: door invloeden van buitenaf.
Bijvoorbeeld door: ongelijkmatig laden, zware golfslag, aan de grond lopen of de helling op gaan.
~Werkendammer:
uit Werkendam afkomstige Zalmdrijver.
~Werkendamse boeier:
niet voldoende bekend. Aakachtig houten vissersvaartuig met zeiltuig en bun. Het scheepje mat circa 7,5 bij 2,5 meter, had voor een heve, achter een kleine spiegel.
~Werkendamse rietaak:
soort rietaakje. Exacte verschillen met andere rietaakjes niet bekend.
De term lijkt niet wijd verbreid te zijn en ook oude vermeldingen heb ik niet kunnen vinden.
Lijkt in mijn ogen ook wel wat op een Wilnisser aak, waarvan eveneens geen oude vermeldingen gevonden zijn..
vermoedelijk een werkschip of iets wat daarmee vergeleken kan worden, waarop of waarin ook een kantoor gevestigd is. Enkele beurtdiensten beschikten over vaartuigen die zo genoemd kunnen worden. Term voorkomend in de liggers van de scheepsmeetdienst.
~werkpaal:
spudpaal dat als draaipunt voor de beweging op een snijkopzuiger fungeert. De werkpaal is meestal in de spudwagen gemonteerd.
Onder meer genoemd in: HIVA-beroepsprofiel Baggerwerker
~werkplaatsschip:
vaartuig waarin en werkplaats ingericht is. Men kent ook het motorwerkplaatsschip.
onder meer dekschuiten werden tot dit doel verbouwd of meteen al zo op stapel gezet.
~werkschuit: 1a> in het algemeen een eenvoudig werkschip, vaak zonder eigen voortstuwing. b>werkschuitje: boot of kleine schuit die gebruikt wordt om onderhoud aan schepen te verrichten.
Gerelateerde term: werfschuitje.
2> (Amsterdamse) dekschuit, die gebruikt wordt voor het verrichten van werkzaamheden op en langs het water. Vaak voorzien van een opbouw en geregeld, maar niet altijd, uitgerust met een eigen mechanische voortstuwing.
~werk-transportschip,
werktransportschip:
vermoedelijk een werkschip waarbij voldoende ruimte overgebleven is om zaken te vervoeren. Term voorkomend in de liggers van de scheepsmeetdienst. Daar geschreven als werk/transportschip
~werktuig: 1> een stoommachine of daarmee vergelijkbare constructie.
In de negentiende eeuw lange tijd een gebruikelijke aanduiding voor een stoommachine ook wanneer deze voor de voortstuwing bedoelt is.
Genoemd in Algemeen reglement van Policie voor het Zederikkanaal 1856 en in 'Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs 1847-1897'. Van Langenhuysen, 1897.
2>
DRIJVEND WERKTUIG
:
drijvende constructie, waarmee werkzaamheden in of langs het vaarwater uitgevoerd worden. Zie verder bij drijvend.
term die voor uiteenlopende vaartuigen, die op één of andere wijze, werkzaamheden in of langs het vaarwater verrichten, gebruikt kan worden.
Gerelateerde termen:
mastbak,
werkschip,
werkschuit,
dienstvaartuig,
etc.
~werkvlet: motorvlet gebruikt voor allerhande werkzaamheden op en langs het water. Vaak is het een klein sleepvlet.
~werkvlot:
willekeurige drijvende constructie, van massieve of geheel gesloten holle delen, met gering vrijboord, geringe diepgang en vlakke bovenzijde.
Gerelateerde term: kielvlot.
~werkwoonschip:
eigenlijk woonschip dat gebruikt wordt om bepaalde werkzaamheden te kunnen uitvoeren. Maar vermoedelijk een werkschip waarop ook gewoond wordt. Gewoonlijk spreekt men dan echter van een woonwerkschip. Term voorkomend in de liggers van de scheepsmeetdienst.
~werpanker:
licht anker dat snel uitgezet kan worden. In de binnenvaart vaak vaaranker genoemd.
soort schoorboom, maar voornamelijk gebruikt om het schip tijdens het verhalen, slepen, stevelen of jagen weer op de juiste koers te brengen of vrij van de binnenbocht te houden. Ook schoorboom genoemd,
~werpdreg,
handdreg:
kleine dreg, meestal met onbeschermde scherpe punten. Vergelijk: drenkelingendreg.
~werpknoop:
andere naam voor een apevuist of klein keesje.
~werplijn:
vrij dunne soepele lijn, vroeger van hennep, tegenwoordig vaak kunststof koord, waarmee men een verbinding tussen het schip en een ander schip, de oever of een drenkeling maakt.
~werpnet,
worp,
worpzak:
langs de randen verzwaard rond visnet, dat men over de vissen die in het water zwemmen gooit of snel uitspreid. Zie ook geel en overige termen inzake het vistuig L> .
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
Een gewoon werpnet is drieëneenhalf tot vier meter in middelijn. De randen zijn verzwaard met lood. Vanaf de randen lopen een stuk of tien touwjes, pezen, onder het net langs naar de hoorn, een versterkte opening midden in het net, waar ze aan één lijn, voorzien van een klos, samen komen. Het net wordt met een behendige worp op het water gegooid waarna het naar de bodem zakt en de onderliggende vis insluit. Door met rukjes aan de lijn te trekken sluit het net zich over de bodem schuivend rond de vis, waarna het net ingehaald kan worden.
~werpstok(je):
stukje hout dat gebruikt wordt om berichten naar een persoon de oever of soms ook naar andere schepen over te werpen. Ook wel waarschuwstok genoemd.
Het velletje papier dat het bericht bevatte, werd rond de stok gewikkeld en met een touwtje vastgezet. Elk stuk hout kon voldoen en aan gezien men het kwijt was, nadat men het geworpen had, nam men niet de moeite daar veel aandacht aan te besteden.
~wervel,
wartel: 1>slothoutje, kikker: klein draaibaar klampje, waarmee voorkomen wordt dat iets ongewild in beweging komt.
Duits type vrachtschip, maatschip met geringe holte. Naar men zegt vroeger tot circa 47 x 6 x 1,35 meter 250 ton, maar tegenwoordig tot circa 60 x 8,8 x 2 meter en ca. 720 ton.
De echte Weserkaan is een nogal recht schip met ruime boegen. Vaak zonder luikenkap. Deze sleepschepen hadden zeer grote roeren en opvallend is de 'roef' die als een soort paviljoen op het achterschip gebouwd is, maar niet tot tegen de achtersteven doorloopt.
~Weserschip:
schip met de maten van een Weserkahn, maar met een ander model.
~WESKA: Westeuropäischer Schifffahrts- und Hafenkalender: Duitstalig naslagwerk voor de Binnenscheepvaart met uitgebreide beschrijving van de vaarwegen, kunstwerken, havens, vermeldingen van de bedieningstijden en de geldende voorschriften.
~Westbroekse boot:
tamelijk vlakke roeischouw uit de gebieden ten oosten van Maarssen. G.J. Schutten vermeldt (blz.321) dat deze schouwtjes met behulp van paarden in draf gejaagd werden......
Vrijwel gelijk was de Westbroekse schietboot. Deze jagersschouw had echter twee lange schenen/glijijzers tegen het vlak.
~Westbroekse schouw:
circa 7 meter lange Boerenschouw die voor het vervoer van hooi en mest gebruikt werd.
Bron: G.J. Schutten blz. 323.
Opvallend aan deze schouw is de constructie van een bovenlijst. Langs de bovenrand loopt namelijk een driehoekige lat waarop een platte lat ligt. Het is geen potdeksel, want het dekt de koppen van de kurven/spanten niet af, het is geen weger, want hij zit aan de buitenzijde, maar ik zou het toch ook geen berghout willen noemen. Ook bij de Tienhovense en Breukeleveense schouw komt deze konstructie voor.
~westerdijk:
de dijk aan de westzijde van de rivier.
~westeren:
van een kompas: een afwijking naar het westen hebben.
Belgisch scheepstype.
Vrij onbekend type houten zeilschip uit het westen van België en het aangrenzende gebied in Noord Frankrijk. Zoals Seghers en de Bock al stellen lijkt het schip op geen van de andere types uit deze gewesten en is de herkomst onzeker. Het schip heeft van kop tot kont ongeveer de zelfde breedte en naar buiten vallende boorden.Het vlak was plat, de kimmen hoekig. Voor- en achtersteven vielen vrij sterk naar buiten en de boegen waren ruim, zodat men een tamelijk spits voor- en achterschip krijgt. Op de tekening voert het scheepje een loggerzeil met losse broek en een gaffeltopzeil.
Afmetingen: lengte: 19-27 meter, breedte 3,6-4,4 meter, laadvermogen: 60-160 ton.
groep van lage, platte en vooral ook smalle vrachtscheepjes met een diepverzonken roefje, voorover vallende voorstevenbalk en erg ronde boegen, de zogenaamde wangen. Het ruim, langs de bovenrand voorzien van men in die streek het dolboord noemt, is vaak verhoogd met steekleren en gedekt met platte luiken die van boord tot boord lopen. De scheepjes werden zowel in hout als in staal en gebouwd. Volgens sommige bronnen ontstaan uit de Rijnlandse bok en dus van oorsprong met hoekige kimmen. Stalen westlanders hebben echter ronde kimmen. Vaak door wegen voortbewogen, soms getuigd met driehoekzeil en fok. De grote Westlander hadden vroeger echter een gaffelzeil. Als houten voorloper van de Westlander wordt door ir. E van KonijnenburgWestlandse schuit genoemd. Ook dit houten vaartuig wordt getekend met vrij ronde kimmen. [Afbeelding]
Volgens E.W. Petrejus en navolgers is het scheepstype gelijk met het de ontwikkeling van de kassenbouw in het Westland, dat zou rond 1850 geweest zijn, ontstaan.
Volgens A. van Zeijl in 'Scheepmakers, schippers en schuiten. LVBHB mei 2022' ligt de oorsprong van dit scheepstype echter bij de trekschuit in Delfland uit de zeventiende eeuw. Ook de verdere ontwikkeling zou anders gelopen zijn, dan eerdere schrijver schetsten.
Volgens E.W. Petrejus hadden de Westlanders vroeger een lange gebogen gaffel, maar later werd de gaffel kort tot zeer kort.
In de Wikipedia (jan. 2023) schetst men (A van Zeijl) een wat afwijkend beeld van de verschillende Westlanders. Of dit onderscheid door anderen overgenomen gaat worden, zal de tijd ons leren.
De
'GEWONE' WESTLANDER
: meestal rond de 14 meter lang, met klapmuts, weegstoelen, eenvoudige tuigage, soms met een overhaler i.p.v. een normaal stel zwaarden.
De
KLEINE WESTLANDER
: tot circa 12 meter lang. 13-14 ton. Het scheepje was meestal ingericht voor het vervoer van slappe mest, bezat daarom een klein ruim zonder steekleren. Door sommigen ook
Westlandse praam genoemd.
~Westlanderaak,
Westlander aak
:
waarschijnlijk een bepaald type Westlander, maar wat precies is me niet bekend. Term voorkomend in de liggers van de scheepsmeetdienst.
~Westlanderbok,
Westlander bok
:
waarschijnlijk een bepaald type Westlander, maar wat precies is me niet bekend. Term voorkomend in de liggers van de scheepsmeetdienst.
~Westlandse bok:
soort Westlander, wat eenvoudiger van bouw, geen roef en geen tuigage.
In de liggers van de meetdiensten wordt gesproken van een Westlands bokschip of men daar een Westlandse bok mee bedoelt is me nog niet duidelijk. De term bokschip wordt namelijk ook gebruikt voor diverse andere types: zie bij bok/bokschip (vrachtschip).
Zowel Petrejus als Dessens hebben het over bokschepen die rond de op mars van de westlander aldaar ook voor kwamen.
Onder andere bij de spanvisserij met de moordkuil waren de schepen in zekere mate aan hun positie aangepast. Het linker schip had bijvoorbeeld het deurtje naar het vooronder aan bakboord, het rechter schip had het aan stuurboord.
type Botter met, naar men zegt, een wat slanker voorschip dan de Zuidwal botter en volgens sommige bronnen tot ca. 13 meter lang. Voor een algemene beschrijving zie bij Botter.
De Westwal botter wordt door sommigen gelijk gesteld met de Volendammer kwak of grote botter. Deze is echter beduidend groter en er werden bovendien ook buiten Volendam botters gebruikt en gebouwd. Naar het schijnt kwamen veel botters van de werven van Kater en De Haas in Monnickendam, maar ook elders in Noord-Holland, tot in de Zaanstreek aan toe, bouwde men botters. Het is mij niet bekend hoeveel echt verschillende types dit opgeleverd heeft. Men kent in ieder geval ook nog de
Hoornse botter.
~Wet Openbare Vervoermiddelen:
nog niet voldoende bekend. In 1880 van kracht geworden wet, die een eind maakte aan het door de lagere overheden ingestelde vergunningen stelsel.
De afschaffing van het vergunningenstelsel van gemeenten en provincies voor het vervoer te water had, veroorzaakte een sterke groei van het aantal schepen in de wildevaart. Naar het schijnt wordt pas na een wijziging van de wet in 1926 de uitgifte van vervoersvergunningen aan banden gelegd.
~wetten, scheepvaartwetgeving:
zie onder reglementen.
~Wetterbusboot:
('product'naam) een soort Friese waterbus, die onderdeel uit maakt van een toeristische rondreis Leeuwarden-Eernewoude-Grou-Eernewoude-Drachten. Waarbij het traject Eernewoude-Grou per schip afgelegd werd.
[Afbeelding]
De wetterbus ging in 2005 van start en stopte in 2008. In 2013 waren er plannen het project weer nieuw leven in te blazen.
~Wet evenredige vrachverdeling,
Wet EV:
de, op 7 september 1933, inwerking getreded wet op de Evenredige vrachtverdeling.
Zie verder bij Evenredige vrachtverdeling.
~Wet goederenvervoer binnenvaart,
WGB:
op 1 november 1951 in werking getreden wet, die het vervoer van goederen per binnenvaartschip regelt. In deze wet is opgenomen het systeem van Evenredige vrachtverdeling.
~Wet vervoer binnenvaart,
Wvb:
wet, die het ondernemerschap als vervoerder in de binnenvaart regelt [E>wettekst]. De wet is in 2009 buiten werking gesteld en vervangen door de binnenvaartwet.
~Weyschuit,
Weischuit,
Weijschuit,
Weyschuyt
:
17de eeuws, mogelijk nog ouder, scheepstype. Een probleem wordt gevormd door het feit dat meerdere scheepsvormen 'weyschuit' genoemd worden. Alleen al bij Willem van der Velde de Oude treft men minstens drie verschillende exemplaren, die men weyschuit noemt. 1>:
eenvoudig houten schuitje met knikspantromp, rechte sterk naar buitenvallende stevens, lang puntig voor- en achterschip, brede naar buitenvallende zijde met daarop volgens Nicolaas Witsen een doldoord. Het door van der Velde getekende exemplaar heeft echter zijdes bestaande uit twee gangen, waarvan de bovenste (mogelijk dikkere) gang overnaads aangebracht is. Gewoonlijk door middel van roeien voortbewogen en daartoe uitgerust met twee doften, maar vaak ook geschikt (gemaakt) om gezeild te worden. Het bezat daartoe een roer en zwaarden.
Het weyschuitje wordt als voorloper van onder meer de Giethoornse punter gezien. Witsen geeft als afmetingen onder meer 6,6 x 1,4 x 0,43m. Mr Jhr. J. van Lennep voegt er aan toe dat het scheepje geschikt zou zijn om over weiden gedragen te worden. Het lijkt me hiervoor echter te zwaar. Hij bedoelt waarschijnlijk, even als W.A. Winschooten dat ze, om van het ene naar het andere weiland te komen, over dammen en dijken getrokken konden worden. In sommige oude geschiften wordt gesproken van veld- of weyschuiten. Hier uit zou men kunnen afleiden dat het scheepje voornamelijk door boeren, jagers en kleine vissers gebruikt werden.
[Gerelateerde scheepstypen/soorten>]
De door van der Velde getekende versie lijkt een bun te hebben. Mast, zwaarden en roer ontbreken, doch een mastdoft lijkt wel aanwezig. Haalmeijer en Vuik publiceren in hun werk een afbeelding van de hand van Jan T. Blankenhoff die een vissende weyschuit toont. Het schuitje heeft een vrij breed dolboord en is voorzien van een KLEIN mastje en zeilen, maar zwaarden ONTBREKEN!
mogelijke aanduiding voor een bepaalde soort vaartuig. Op diverse tekeningen en schilderijen komt een vaartuig voor dat als weyschuit aangeduid wordt. Overeenkomsten tussen één of meerdere van deze vaartuigen zijn moeilijk aan te tonen. De afbeeldingen lijken steeds een ander type te tonen. Behalve dat de vaartuigen zich steeds op groot water bevinden heb ik geen overeenkomsten tussen de scheepjes kunnen vinden.
Van der Velde de oude tekent een weyschuit die dermate groot is dat er vijf man nodig zijn om hem op het strand te trekken. Het vaartuig heeft een erg hoge kop en lijkt een rond achterschip te hebben. Wat opvalt is de mast die meer dan de scheepslengte hoog is en ook hier ontbreken, net als bij de schuit van Blankenhoff de zwaarden. Een andere tekening van van der Velde toont als weyschuit een klein schuitje dit maal echter met een ronde kop met kromme steven. Wederom heeft het scheepje een enorme mast en ontbreken de zwaarden. De jonge van der Velde schilderde een tjalkachtig type met zwaarden en spriettuig, waarvan men ook beweert dat het een weyschuit is en zo zijn er meer voorbeelden te vinden. Mogelijk is er hier en daar een verwarring met het Zeynschip opgetreden.
~whale-tail:
experimentele wijze van voortstuwing met, rond een horizontale as, roterende, lange, smalle, geprofileerde bladen. Het staat ook bekend als Wing-propulsion.
Een latere versie van het idee gebruikte op en neer gaande bladen en werd bekend onder de naam O-foil. Geen van de systemen werd een succes.
~wichten:
Hollandse schrijfwijze van het Friese wigten = wegerij.
bepaalde vorm van basculebrug. Ook Scherzerbrug of rolbasculebrug genoemd. De Wiegbrug over de Kostverlorenvaart was een rolbasculebrug waarbij het contragewicht zich in een kelder onder het wegdek bevond. Mogelijk is dit systeem na de vervanging in 1989 niet meer toegepast.
De Ingenieur 30-5-1908 en 14-7-1933 en www.amsterdamsetrams.nl
~wiegen:
1>zwiepen: bepaalde wijze waarop men zware motoren met één of twee cilinders op de hand start. [E>Youtube (47sec)]
Hierbij trekt men het vliegwiel rustig tot tegen de compressie. Vervolgens trekt men het zo snel mogelijk de andere (verkeerde) kant op zonder het vliegwiel door de compressie te jagen. Het vliegwiel zal nu als het ware tegen de compressie stuiteren. Geholpen door deze extra energie trekt men nu het vliegwiel weer de goede kant en dit maal wel door de compressie, in de hoop dat daarbij de motor aanslaat. Deze procedure kent een aantal varianten, waarbij men soms meerdere malen heen en weer beweegt.
Deze techniek kan alleen bij niet al te grote vaartuigen gebruikt worden.
~wiek: 1> in algemene zin visnet dat tot doel heeft de vis naar een bepaald punt, bijvoorbeeld een fuik, te leiden. Ook vleugelnet genoemd.
LANGE WIEK
: deel van de zegen dat het dichtst bij de viskade blijft. De term hanteert men onder meer te Gouderak en Moordrecht. Verder gebruikt men onder meer de term achterzegen.
KORTE WIEK
: andere term voor de voorzegen. Zie ook Lange wiek.
Bron: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
2> van teen gevlochten scherm met dezelfde functie als hiervoor. Meestal bij aalkorven toegepast.
Bron: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~wiekslag:
beweging met een roeiriem of roeispaan, waarbij de spaan of riem onvoldoende in aanraking met het water is. Dat betekent dat; zowel een volledige slag in de lucht, als het te laat insteken van de spaan in het water, als ook het uit het water schieten van de spaan een wiekslag genoemd kan worden.
De term wordt onder meer aangetroffen in De Punter van G.L. Berk.
~wierbakzeef:
de zeef die zich in de wierbak bevindt.
~wierblindheid:
vorm van blindheid veroorzaakt door de gassen uit zeewier. Deze kwaal kwam geregeld onder wiervissers voor.
~wierdegrondschipper:
het Groningse equivalent van de terpaardeschipper. Het waren voornamelijk de schippers van de Groninger bollen, die zich met dit transport bezig hielden.
1> zeilend houten vissersschip met gaffeltuig. De Wieringer aak heeft vrij ronde kimmen maar is wel platbodem. Het is een scheepje met alle kenmerken van een kromsteven. Het is vrij zwaar gebouwd, heeft een duidelijk oplopende zeeg en is een 10 tot 12 meter lang. Bekende maat: 11x4,5m. Tamelijk breed boeisel dat bij het achterschip met een sprong lager wordt. Een bunschip, dat behalve voor de visserij ook voor wiersnijden gebruikt werd. De scheepjes waren veelal uit gerust moet een snars.
Tegenwoordig tamelijk populair als jacht. [afbeeldingen.]
G.J. Schutten (blz.425) trekt een vergelijking met de Lemmeraak en stelt dat de Wieringer aak hoger en breder is. Hij zegt dat deze scheepjes te Peasens en Moddergat boltsje genoemd werden. Hij heeft het natuurlijk wel over de houten scheepjes.
Ook E.W. Petrejus noemt de overeenkomst met de vroegere houten Lemsteraak, maar wijst eveneens op het feit dat het een platbodem en geen rondbodem is.
2> soms gebruikt als synoniem voor Wieringer bol. De Wieringer bol is echter een rondbodem.
oorspronkelijk een houten vissersschip met gaffeltuig. Een rondbodem, met een kromme steven, korte zetboorden, GEEN slemphouten, vrij weinig zeeg en voorzien van een ca. 7 centimeter hoge kielbalk. Vrij klein schip, over het algemeen niet langer dan een meter of acht, dat een erg ronde indruk maakt. Ze voerden de fok op een botteloef, visten voornamelijk op ansjovis en haring. Ze hadden meestal geen visbun, maar brachten de vis nog dezelfde dag naar de markt of handelaren.
Al naar gelang de plaats waar ze gebouwd werden ook Workumer-, Makkumer- en Enkhuizer bol genoemd. Al spraken vooral de Friezen, soms ook van Workumer-, Makkumer- of Enkhuizer Aak. De Wieringer aak is echter wel een ander scheepstype.
De term aalboot wordt volgens G.J. Schutten (blz.424) behalve voor de Wieringer ook voor de Enkhuizer bol gebruikt. Het vreemde geval doet zich echter voor dat, volgens mijn bronnen, het scheepje niet specifiek voor de palingvisserij of het palingtransport gebruikt werd.
Als voorkomende maten worden 7,6 x 3,05 x 0,6 meter en bij Schutten 7 x 2,8m genoemd.
Schutten stelt dat de Enkhuizer bol, Enkhuizense bol, te Heeg en Joure gebouwd werden. De termen Wieringer, Workummer en Makkumer bol heb ik nog niet bij hem aangetroffen. Haalmeijer en Vuik stellen dat de Wieringer bol een platbodem is, Huitema en E.W. Petrejus stellen dat het een rondbodem is.
Volgens Mr. Dr. T. Huitema werden er slechts een tiental van deze Bollen op de werven van Zwolsman in Workum en Makkum en Lastdrager in Enkhuizen gebouwd. Onderlinge verschillen tussen de schepen van verschillende werven worden bij Huitema niet vermeld.
Petrejus vertelt dat het model oorspronkelijk van Urk komt. Ze bezaten volgens hem juist wel een bun. Hij toont ons een tekening van de Hindelooper bol. Hij heeft het ook over 'bollen' te Vollenhoven, maar kan hiermee onmogelijk de Vollenhovense bol bedoelen, daar dit een geheel ander model schip is.
~Wieringer fuikenboot:
kleine overnaadse zeil-roeiboot met gekromde voorsteven. Zowel aan voor als achterzijde is het scheepje vrij spits, het vlak is bijna lancetvormig. Voorkomende maat 4,6 x 1,25 m. De boot werd als bijboot bij de Wieringer aak gebruikt.
scheepstype. Over dit type lichter lijkt weinig bekend te zijn. De afbeelding van Nooms toont een schip dat op een buikigehektjalk met naar het schijnt meerdere berghouten lijkt. Het zwaard is dermate hoog aan het naar binnenvallende boeisel bevestigd dat het, indien het geheel opgehaald wordt, niet uit zal steken. Wat bij het langszij liggen bij zeeschepen een voordeel kan zijn. Het schip was getuigd met een sprietzeil, waarvan de spriet ook bij het laden en lossen gedienstig kon zijn. Het ruim is gedekt met een erg ronde luikenkap.
Mogelijk is er een verwantschap met de Tesselse lichter, dus met de Kaag. De schepen werden gebruikt om een deel der lading van de zeeschepen die op de rede van Texel lagen van en naar Amsterdam te brengen.
~Wieringer schouw,
Wieringse schouw: 1>: type zeeschouw, die aan de voorzijde scherp eindigt, dus met een korte vertikale steven. Het voorbord ontbreekt dus in het geheel.
2> type Schouw met redelijke zeeg, smal bovenboord en een vlak dat vooraan in een punt eindigt. Het voorbord is niet meer dan een stevige klos.
Bron: G.J. Schutten blz. 137, 142, 434. Hij schrijft dat deze vaartuigjes ook kamerboot of Varken genoemd werden. De term 'Kamerboot' houdt verband met het vissen met zogenaamde haringkamers .
~Wieringer skuutje,
Wierings schuitje,
Wieringse schuit:
scheepstype. Houten vissersschip met bun. Een platbodem die wel wat weg heeft van de Botter, maar zowel voor- als achterschip lijken mij wat spitser van vorm en het geheel lijkt ook wat lichter van bouw. Zie verder op E>WR 60.nl.
G.J. Schutten (blz 436) ziet verwantschap met de Blazer. Als afmetingen noemt hij 9,5 bij 3,3 meter
~wierschroef,
anti-wierschroef: schroef die zo geconstrueerd is dat waterplanten en dergelijke moeilijk in de schroef blijven zitten.
[Afbeeldingen]
De (anti-)wierschroef kent diverse uitvoeringen.
1> een schroef, waarbij een ring rond de toppen van de schroefbladen moet voorkomen dat de bladen wier vasthouden.
2> schroef met bladen waarvan de voorzijde achterwaarts gebogen is. Hierdoor zullen bij de vaart vooruit de waterplanten altijd van het blad afglijden. Ook sabelschroef genoemd.
3> schroef waarbij de diameter van de naaf zo groot is dat alleen de 'bovenste' helft van het blad aanwezig is. Deze schroef werd in Warmenhuizen ontwikkeld en onlangs door Nico Vader verder uitgewerkt.
: niet zeker of dit een bepaald scheepstype is. Het door van ir. E van Konijnenburg afgebeelde vaartuig doet erg aan Schokker denken, alleen de voorstevenbalk lijkt minder zwaar en het achterschip is hoger waardoor de zeeg een heel ander verloop krijgt. Op de website van het Stamboek voor rond- en platbodemjachten wordt wel melding gemaakt van een Wieringer skuutje, dit is echter een geheel ander type.
~wiersnijden:
het oogsten van in zoutwater groeiend wier.
Hiertoe werd stroomafwaarts van het te oogsten deel van de wierwaard een schutwand geplaatst. Zodra het water ver genoeg gezakt werd, gingen de wiersnijders gehuld in broeklaarzen te water en sneden met grote zeisen het wier los. Het gaat hierbij om de plant die men Zeegras noemt. Na een uur of drie, vier, voor het water te ver gerezen was, werd het losgesneden wier met grote vorken aan boord geschept worden. Vervolgens voer men huiswaarts alwaar de verdere verwerking een aanvang nam. Zie verder op [E>historischwieringen.nl ]
~wiersnijder,
wiervisser,
wierhaler:
1>wieraak: vaartuig dat bij het snijden van wier gebruikt wordt.
Gerelateerde term: wierwaard.
2>wiermaaier: schipper, soms ook bemanningslid op een wiersnijder. Onder dezen kwam vaak wierblindheid voor.
~Wierumer aak: 1> vissersvaartuig van de Waddenzee. Bunschip met kromme voorstevenbalk, ronde vormen, rechte, bijna vertikale achterstevenbalk en zeezwaarden. Rond 1800 tot ontwikkeling gekomen en langs de gehele Friese kust gebouwd en in gebruik geweest. De schepen waren ca. 15 m., niet al te zwaar gebouwd, hoog getuigd en daardoor niet erg zeewaardig, bij gevolge waarvan bijna de gehele vissersvloot van Peassens-Moddergat, die voor een groot deel uit dit soort vaartuigen bestond, bij een storm in 1883 verging. Het scheepstype werd door de Blazer geheel verdrongen.
2> vissersvaartuig van (onder meer) de Waddenzee. Een soort van forse, grote, schokker. Verdere gegevens niet voldoende bekend. Waarschijnlijk sterk verwant aan de Dongeradeelse aak. Mogelijk dat J.W. van Dijk ("de Schoonheid onzer Binnenschepen"), dit type als de voorloper van de blazer zag. Niet te verwarren met een Wieringer aak/kromsteven. Waarschijnlijk een vrij nieuwe, en in verband met betekenis 1, een ongelukkig gekozen term, die erg verwarrend kan werken.
verzamelnaam voor diverse scheepstypes, die niet tot de smalschepen gerekend konden worden. Ze waren dus of langer dan 18,4 meter of breder dan 4,68m. De term werd in de 17de eeuw gebruikt.
[S>Wijd- en smalschepen.]
[Afbeelding]
Alhoewel alle schepen die de maat van een smalschip te boven gingen wijdschip genoemd konden worden, wordt er toch vaak een relatie met een zeker model en zekere maten gelegd. Net als het smalschip is het wijdschip meestal een tjalkachtige met statie. Als maten worden een lengte van rond de 21 meter, een breedte van tegen de 6 meter en een holte van rond 2,5 meter genoemd. De meeste prenten tonen een zeer buikig model.
Ook al noemt men het hier een boot, het zijn natuurlijk schepen. [Uitleg]
vrachtschip van de Nieuwe Rijnvaart Maatschappij, Amsterdam ( later overgenomen door de K.N.S.M.), waarvan de naam eindigt op wijk, zoals bijv. Doeswijk, Waalwijk, Rijswijk. [L>] De maatschappij zelf werd in verband met deze naamgeving 'De Wijkdienst' genoemd. Ook een aantal sleepschepen van deze maatschappij heetten 'Wijkdienst'.
De schepen van deze maatschappij stonden ook bekend als roggebroodschepen.
~De wijkdienst:
De Nederlandse Rijnvaart Maatschappij. Ze werd zo genoemd omdat alle(?) schepen een naam droegen die op "wijk" eindigde.
Alhoewel verwant is de molenaar of dwergbolk, niet gelijk aan de wijting.
~wijwaterbak(je):
in het dek of gangboord ontstane ondiepe kuil, waarin vaak water blijft staan.
Wijwaterbakjes kunnen ontstaan door slecht constructiewerk, maar gebruikelijker is het dat ze ontstaan zijn omdat het schip een weinig verwrongen is.
~wildevaart,
wilde vaart,
wilde-vaart
:
vrachtvervoer per schip, waarbij de schipper, afhankelijk van het aanbod, per reis zelf kan bepalen, wat hij vervoert, voor wie hij vervoert en voor welk bedrag hij het vervoert.
De vrijheid van keuze was natuurlijk volledig afhankelijk van het aanbod en het kwam er in de praktijk maar al te vaak op neer dat de schipper blij moest zijn als hij een passende reis met genoeg verdiensten in de wacht kon slepen.
De wildevaart ontstaat eigenlijk pas als de gilden hun macht verliezen. Voor die tijd werd bijna al het vervoer te water door de gilden gecontroleerd en bestuurd. Het vervoer van kleine hoeveelheden goederen, van pakketten en post en van personen werd verzorgd door de beurtvaart. Hoeveelheden waarvoor een heel schip afgehuurd kon worden, goederen die een bijzondere behandeling of verzorging vereisten en scheepvaart op wateren en naar plaatsen die niet door een geregelde beurtdienst bediend werden, vielen onder wat men wel de 'vrije vaart' of in de regio van zeeland de 'brede beurt' noemt. Binnen het door een gilde gecontroleerde gebied gingen, in deze vrije vaart, eigen schippers voor de buitenschippers. Er blijft dus weinig voor de echt wildevaart over. Misschien dat alleen schepen die met eigenhandel voeren, de negotieschippers, de wildevaart bedreven. Ondanks dat vaak een andere indruk gewekt wordt, waren er buiten de beurtvaart meer schippers actief dan in de beurtvaart.
De wilde- of vrijevaart speelde tot aan de industriële revolutie een beperkte rol als het om omzet en direct belang gaat. De beurtvaart vormde een goed georganiseerd vervoersnetwerk waar vrij veel geld in om ging, terwijl de inkomsten uit de wildevaart lang niet altijd toereikend waren. Een flink aantal schippers van de wilde vaart waren naast schipper ook boer, veenboer, boerenarbeider, visser of iets dergelijks. Bij dit laatste was het soms dus de vaart met eigenhandel. Ook had men soms een winkeletje aan de wal, dat tijdens het varen dan door de echtgenote gedreven werd.
De schrijfwijze wildevaart is correct, maar tegenwoordig schrijft men (met uitzondering van in samenstellingen) meestal 'wilde vaart' of 'wilde-vaart'.
Een informatief artikel over de Wildevaart is te vinden op de site van
E>"Jan Sepp.
vergunning die een schipper het recht gaf/geeft(?) vracht te vervoeren.
Zo ongeveer vanaf de late middeleeuwen tot eind twintigste eeuw was de binnenvaart streng gecontroleerd. Bijna al het water was in handen van een overheid of een prive persoon en een ongecontroleerde vaart werd niet toegestaan. In de steden en dorpen regelden vroeger de gilden de beurtvaart en wat buiten de beurtvaart om voer, voer meestal in opdracht van de overheid. Wat er dan nog overbleef (en men heeft lange tijd gedacht dat dat bijna niets was) was de wildevaart. Deze wildevaart was wel gebonden en de gemeentelijke en provinciale voorschriften en vergunningen. Pas in 1880 komt er een nationale vervoersregeling: De Wet openbare vervoermiddelen. In hoeverre het huidige vergunningenstelsel nog tot wildevaartvergunningen gerekend kunnen worden is me niet bekend.
bepaald type aak(1). Een in ijzer of staal gebouwde Heveaak, met een vrij gestrekte lijn en niet al te fors van formaat. Lengtes tot ca. 20 meter, lengte-breedte verhouding circa 4,5-5:1. Voor- en achterboegen sluiten (meestal) met een lichte knik tegen de heves aan. Het boeisel op voor- en achterschip is iets naar binnen vallend, al zijn er ook exemplaren met op het achterschip een boeisel dat in lijn in staat. Opvallend voor een stalen vrachtschip, is de iets achterover hellende achterstevenbalk met, naar men zegt, een vissend roer.
[Afbeelding]
Alhoewel het in de buurten rond Wilnis meestal om veenvergravingen gaat, spreekt men in dit geval soms toch ook van een zand- of rietaakje.
De term lijkt nu redelijk verspreid, maar er zijn in oudere bronnen geen vermeldingen van dit scheepstype gevonden. Via internet viel er tot op heden geen oudere vermelding dan 1980 (De Telegraaf, 25-04-1980) te vinden. Mogelijk wijkt het type toch te weinig af om echt tot een apart type gerekend te kunnen worden.
Als houten voorloper zou de Amsterdamse zandaak gezien kunnen worden. Werven in Wilnis waren van Zutphen, Haring en van Woerden. Deze lijken zich na circa 1895 toegelegd te hebben op staalbouw.
~wimpel: 1> eigenlijk: zeer, zeer lange, smalle vlag, aan de bovenzijde door een houtje in model gehouden, die in twee punten eindigt en van de top van de mast tot bijna op het water rijkt.
Dit soort wimpels ziet men nog slechts zelden.
2> tegenwoordig: lange, smalle, of driehoekige vlag.
~winch:
Engels voor lier.
Vroeger: een stoomlier. Later: een draadlier.
Tegenwoordig vaak: een schootlier zoals die, tegenwoordig, op zeiljachten gebruikt wordt.
~wind:
verplaatsing van een omvangrijke luchtmassa.
toestel waarmee voorwerpen in horizontale of vertikale richting verplaatst worden. De windas bestaat uit een horizontaal cilindervormig lichaam waarom heen zich een touw, staaldraad of ketting kan wikkelen. Dit lichaam kan doormiddel van een slinger, spaakwiel, handspaken, of draadtrommel in beweging gezet worden. Eventueel kan er een bepaalde vorm van overbrenging en terugloop beveiliging aangebracht zijn. De cilinder kan holle wanden hebben. Windassen worden (werden) o.a. gebruikt om sluisdeuren dicht en open te draaien, als ook om lasten te hijsen.
[Afbeelding]
[T>]
De windas zoals in de tweede afbeelding getoont wordt werd vroeger veel langs kades toegepast. Rond de as waarop de hijsdraad zich wikkelt zit een trommel met grote diameter. In de meeste gevallen ligt rond deze trommel een aantal slagen van een eindeloze lus. Beweegt men het touw van deze lus dan zal de trommel en daarmee de as draaien, waardoor de hijsdraad op of afgewikkeld wordt. De verhouding in diameter tussen as en trommel is bepalend voor de kracht overbrenging.
Mr. J. van Lennep schrijft in zijn Zeemanswoordenboek 1856 over een losse boom die men in een windas steekt.
~windboomslengte:
~
maat die in oude navigatie aanwijzingen nog al eens voorkomt. Lengte niet met zekerheid bekend. Ook geschreven als windboom lengte. De maat is tussen 1875 en 1881 onder meer in de Nederlandse Staatscourant gebruikt.
Bron: Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, Deel 8 A.J. van der Aa.
~windkracht:
de snelheid van de wind, volgens de schaal van Beaufort, gemeten.
Windkracht
aantal km/h
knopen
m/s
zeeterm
landterm
0
<1
<1
<0,5
stilte
windstil
1
2-5
2-3
0,5-1,5
flauw en stil
zwak
2
6-11
4-6
1,5-3,2
flauwe koelte
zwak
3
12-19
7-10
3,2-5,4
lichte koelte
matig
4
20-28
11-16
5,4-8
matige koelte
matig
5
29-38
17-21
8-11
frisse bries
vrij krachtig
6
39-49
22-27
11-14
stijve bries
krachtig
7
50-61
28-33
14-17
harde wind
idem
8
62-74
34-40
17-21
stormachtige wind
idem
9
75-88
41-47
21-25
storm
idem
10
89-102
48-55
25-29
zware storm
idem
11
103-117
56-63
29-33
zeer zware storm
idem
12
>117
>63
>33
orkaan
idem
Behalve deze officiële termen hebben schippers nog hun eigen termen, die meestal per streek, soms ook per schipper, verschillen en vaak weinig binding met de werkelijke windsnelheden hebben. Een veger wind, een flinke opdonder wind, , allemaal iets van om en nabij de windktacht zeven, bij vlagen meer. Stil weer: minder dan windkracht 3. Een labberse koelte: ongeveer windkracht 3. een kouwtje wind: drie à vier. lekkere bries: ongeveer windkracht vier. topskoelte, topskou(w): wind waarbij nog van top gezeild kan worden; dus met alle zeilen bij. Mooi zeilweer: is zo iets van een dikke windkracht 4. Een stevige bries: circa windkracht vijf. Een dikke bries: zal zo meestal tussen windkracht 5 en 7 liggen. Een opdonder wind: windkracht zeven of daar omtrent. Een lelijke smeer: ook zoiets. Het waait dat het rookt: een dikke windkracht 7 of meer. Een dikke smeer wind: is een flinke stormvlaag tijdens een bui. Het is aan het kathalzen: er waait een zeer vlagerige, bij tijden, stormachtige wind. Kluizen: sterk verouderde term voor stormen. Het loeit: stormkracht.
Zie ook bij WIND.
1> electronisch meetinstrument dat zowel de richting van de schijnbare wind als de snelheid daarvan meet.
2>aenometer, windsnelheidsmeter: meetinstrument waarmee men de windsnelheid meet.
~windreep:
touw of takel waarmee een rondhout, bijv. een ra, gehesen wordt. Verder kent men onder meer de stengewindreep.
~windroos,
kompasroos,
roos:
cirkelvormige schaalverdeling, die op landkaarten en in kompassen gebruikt wordt.
Het essentiële verschil tussen een kompasroos en een windroos is het feit dat een windroos het geografische noorden aanwijst, terwijl een kompasroos naar het magnetische noorden gericht is/wordt. De termen worden echter veelvuldig door elkaar gehaald.
~windschaduw:
door een object veroorzaakte, turbulentie en/of verandering in windkracht en/of windrichting. Ook vuile wind genoemd.
~windstag: 1>zijstag, die een eind achter de mast, maar niet zover als gewoonlijk de bakstagen staan, aan het boord bevestigd is. Men hoeft ze niet los te nemen, wanneer men plat voor de plat voor de windzeilt. Zie ook: zijtakel.
~windwerk:
benaming voor een mechanisme dat de draaiende beweging van een wiel of slinger, eventueel met tussenkomst van een vertraging, omzet in een schuivende, dus heen en weer gaande beweging. De term wordt onder meer toegepast voor de mechanismen die rinketten in de sluisdeur of de schuiven van de omloopriolen bedienen. Zie ook: schildpad.
Bron: G.J. Arends, Sluizen en Stuwen, 1994
~wing propulsion:
weinig gebruikte naam voor een voortstuwingsmethode, die geen succes bleek. Zie verder bij Whale-tail.
~winkelark:
vermoedelijk een drijvende stalen of betonnen bak met daarop een winkel. Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten.
~winkelbunkerschip: bunkerschip waarop ook een winkel gevestigd is. Meestal is het een winkel in scheepsbenodigdheden, maar een enkele maal zijn er ook de meer dagelijkse boodschappen te doen (Slurink Lobith). Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten.
~winkelhaak:
houten of dunne metalen constructie, waarmee een vlag uitgehouden wordt. Zie ook vleugelhek.
~winkelschip: schip waarin een winkel gevestigd is.
~winket:
deurtje waarmee water in of uit een sluis gelaten kan worden. Zie verder rinket.
~winst en verlies:
het verschil tussen het nulpunt van de ijkschaal en de ledige waterlijn.
Dit verschil ontstaat onderandere wanneer er na de scheepsmeting zaken van boord gegaan of aan boord gebracht zijn. Ook de hoeveelheid vloeistof in brandstof- en watertanks, aanwezig bilgewater of achter gebleven vuil onder buikdenning en tientallen andere zaken dragen hun steentje bij. Het verschil bedraagt over het algemeen hooguit een centimeter of één, twee. Meestal heeft men te maken met een dieper liggend schip, men kan dus minder laden, het is dus verlies. Vooral bij het bepalen van het gewicht van de lading door opname van de ijkschalen, hetgeen vroeger nogal eens voorkwam, dient men met dit verschil rekening te houden. De verhouding tussen 1 centimeter inzinking en de hoeveelheid waterverplaatsing is niet constant en niet lineair. Bij het bepalen van winst of verlies dient dit in de berekening medegenomen te worden.
~winterdiepgang:
diepgang die men (theoretisch) in de winter zal hebben.
Winter- en zomerdiepgang zijn zaken die een rol spelen bij zeegaande schepen. Deze materie is vrij complex en heeft alles te maken met het minimum vrijboord dat een schip dient te hebben. Zie verder bij plimsollmerk.
~winterhaven: vluchthaven die bedoeld is om vaartuigen bij ijsgang beschutting te bieden.
~winterolie:
dieselolie, waaraan stoffen, die het vlokken tegen moeten gaan, zijn toegevoegd.
~winterpeil:
het niveau, waarop men het waterpeil gedurende het winterhalfjaar tracht te houden. Het winterpeil is meestal lager dan het zomerpeil. Zo heeft men bij opwaaiing en in periodes met veel regen- of smeltwater, minder snel last van overstromingen of kritische waterstanden.
~winterrust:
periode tijdens de winter, waarin niet gevaren werd. Plaatselijk waren hierin de nodige verschillen, bovendien kon ijsgang de vaart onmogelijk maken. Het begin was vaak op 6 of 24 december. Het einde viel vaak op Koningsdag (geboortedag van koning Willem III, 19 februari) of (in Friesland?) op Sint Pieter (22 februari). In Overijssel en Drenthe scheen men echter al op 2 februari te willen beginnen.
Gerelateerde term: vaarseizoen.
~wip: 1> beweegbare brug, ophaalbrug. Verkorting van: wipbrug.
2> elk der armen waar de klep van een ophaalbrug aan hangt. Zie ook balanspriem. 3a> verkorting van wipkraan. b> bij uitbreiding: de naam van een op de wal geplaatste laadboom en dergelijke.
4> kantelbaar bovendeel van sommige hellingwagens. Zie verder bij juk.
Bron: voormalige hellingbaas.
~wipbalk:
op of om een steunpunt op en neer beweegbare balk waarmee de schutdeur van een stuw of spuisluis omhooggetrokken wordt.
Bron: https://gtb.ivdnt.org e.d..
~wipbrug:
volgens oudere bronnen een soort basculebrug. Later vaak gebruikt voor elke beweegbare brug.
~wipmast:
mast met wegerij die dusdanig uitgebalanceerd is, dat hij altijd vanzelf omhoog kan komen, maar ook met niet al te grote krachtsinspanning te strijken is.
~wippen: 1> zaken uit/van het schip halen en buitenboord brengen. Min of meer dus gelijk aan lossen, maar meestal betrekking hebbend op snelle bewegingen.
Thans nog in gebruik in:
Iets overboord wippen
: iets even snel van boord zetten.
Vanzelfsprekend is de verwantschap van deze term met wippen in de zin van een snelle op- en neergaande beweging. Men verwijst echter ook naar het gebruik van de wipkraan in oude tijden. Een hijswerktuig waarvan de arm zowel in het horizontale, als in het vertikale vlak heen en weer bewogen kon worden. Ze bestonden uit een hoge paal, voorzien van schragen, waarop een lange zware''horizontale' balk aangebracht was. Het draai- en scharnierpunt van deze balk lag een eind uit het midden. Het korte eind was verzwaard en voorzien van een aantal touwen, waarmee dit eind, door even zoveel lieden, naar beneden en naar links of rechts getrokken kon worden. Het lange deel was aan het uiteinde voorzien van een touw met een vaste lengte waaraan de last kwam te hangen. Met dit werktuig konden geen grote lasten gehesen worden, maar men kon er wel vrij snel meewerken.
2> laden of lossen met gebruikmaking van het wipgerei.
~wipper: 1> hijsinrichting aan een giek, gaffel of laadboom met maar één blok.
Vermoedelijk gaat het hier om het gebruik van het wipwiel.
In voornoemde situaties en slaat de term uitsluitend op een tijdelijk aangebrachte inrichting voor het hijsen van (lichte) lading.
2> mogelijk ook gebruikt als aanduiding voor een hijstuig met wipgerei.
3a> persoon, die bij de stadskraan, oorspronkelijk waarschijnllijk een wipkraan, actief is. Ook kraanwerker of kraankind. b> meer algemeen: iemand die schepen lost.
4> stevige boom of staak die gebruikt wordt om de fuikestokken uit de grond te trekken.
1> schijf met grote diameter welke voorzien is van spaken.
Gerelateerde termen: rammelwiel.
2>graanwiel: lichte uitvoering van een laadwiel. Het graanwiel heeft een schijf met een grote diameter, welke voorzien is van spaken.
Het wiel is meestal omsloten door een constructie die bestaat uit een horizontale stalen 'band' die het gehele wiel omgeeft, deze zorgt dat de loper niet van het wiel wipt, en een vertikale stalen 'band' waarin de as bevestigd is en waaraan het geheel opgehangen kan worden.
Een zelfde soort constructie gebruiken verhuizers. Het wiel is dan vaak een klein formaat fietswiel. Totdat tagrijn Weduwe J de Vries te Amsterdam dit soort wielen op de markt bracht (jaren '50), gebruikten men houten blokken met schijven van 'slechts' 25 cm. diameter.
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~wissel,
wisselplaats
:
verbreding van een gegraven vaarwater, welke aangebracht is om aan brede schepen de mogelijkheid te bieden elkaar te laten passeren.
Vroeger kwam het, onder andere in de veenderijen, voor dat de vaarwegen zo smal waren, dat één vaartuig zo veel van de breedte van het vaarwater in beslag nam, dat er voor een ander vaartuig geen plaats meer was. Zowel elkaar inhalen als elkaar tegemoetkomend passeren was alleen op de wisselplaatsen mogelijk.
~wisselbemanning:
de aan boord verwachte, complete groep van bemanningsleden die, bij het varen in vol-continudienst, de bestaande bemanning af komt lossen.
~wisselmeetbrief: meetbrief van een vaartuig dat tijdelijk in de ene hoedanigheid, bijvoorbeeld als vrachtschip, en dan weer in de andere hoedanigheid, bijvoorbeeld als passagiersschip, vaart.
Wisselmeetbrieven werden onder meer uitgegeven aan schepen die in de winter gewoon met vracht voeren en dan voor de zomermaanden omgebouwd werden naar passagiersschip. Een dergelijke ombouw vereiste een nieuwe meetbrief. Om nu te voorkomen dat men in het najaar, wanneer het schip weer in zijn oude hoedanigheid terug gebracht werd, het schip opnieuw zou moeten meten meten en dan volgende zomer weer, werd de wisselmeetbrief ingevoerd.
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~witwater,
wit water:
(rivier)water dat door de inkomende vloed troebel is geworden. (ook dikwater/dik water genoemd.)
Het is misschien onjuist om 'wit' en 'water' aan elkaar te schrijven, het wordt echter door Dr. Th. H. van Doorn in zijn "Terminologie van riviervissers in Nederland" zo vermeld.
~winzuiger:
zuiger waarmee zand of grind gewonnen wordt.
~woeling,
bewoeling:
voornamelijk een zeevaartterm. 1> soort naaiing om een rondhout vast te zetten.
2> soort takeling rond een rondhout, waarmee de delen waaruit dat rondhout (op die plaats) bestaat, bij elkaar te houden. Zie ook: kuipband.
~woelkelder:
aan de sluiskolk grenzende ruimte waarin de omloopriolen uitmonden en waarin de kracht van het water, voor dat het de kolk in stroomt, gebroken wordt. [Gerelateerde termen>]
Woelkelders bevinden zich (meestal) onder de drempel van het bovenhoofd.
~wolhaak:
brede stalen beugel die onder het hout gehaakt kan worden en die gebruikt wordt om bij het boegbranden hefbomen aan de krom te branden gang te kunnen zetten.
Deze nogal vreemd aandoende term wordt genoemd in 'De bouwgeschiedenis van de botter' door P. Dorleijn. Mr Jhr. J. van Lennep spreekt van een wolfsklauw of haardijzer. Deze ijzers werden voornamelijk gebruikt om het hout een buiging in de lengte richting, een bocht, te geven. Er lijkt echter een verwarring ontstaan te zijn met de wolf of schelhaak.
~wolkvanger:
verbastering van bolkvanger. Een zeildoeken pij als regen jas.
Volgens W. Goeree De kerklyke en weereldlyke historien uit 1730 noemde men het onder de zeelieden een bolkvanger, elders zou men van Wolkvanger gesproken hebben. Het WNT GTB INL stelt echter dat het een verbastering is.
Amsterdams voetveer verzorgd door de Firma bergmann. Zo genoemd vanweg de reclame voor Scheepjeswol die over duidelijk op de scheepjes aanwezig was.
Het varen met reclame voor Scheepjeswol is vermoedelijk pas begonnen in 1949, nadat Bergmann een openbare voetveerdienst naar het Tolhuis en de Valkenweg voor zijn rekening mocht nemen.
Bronnen: Theobakker.net, Beeldbank Stadsarchief Amsterdam.
~wonderknoop:
uitgezaagd houten roset dat deuropeningen sierde.
Zoals alle sleepkuilen werkt ook de wonderkuil niet selectief. Alles wat voor de grote gapende opening van het net komt, wordt onherroepelijk gevangen en raakt opeengepakt in de staart van het net. Men heeft daardoor veel bijvangst. Doordat twee vaartuigen het net slepen is de snelheid waarmee het net door het water gaat groot, waardoor ook snelle vissen geen kans op ontsnappen hebben. Door de grote vangsten die er met dit net gemaakt werden, kreeg het de naam wonderkuil. Door de vele bijvangst en het feit dat kleine, jonge en minder gezonde vissen in de opeengepakte massa in de staart van het net de dood vonden kreeg het tevens de bijnaam moordkuil. Beide eigenschappen zijn ook van toepassing op de kleinere sleepkuilen, de kwakkuil en de dwarskuil, waardoor ook de termen wonderkuil en moordkuil door sommigen ook voor deze netten gebruikt worden. De snelheid en het formaat van de kwakkuil is echter minder dan die van de echte wonderkuil, die van de dwarskuil nog iets minder.
~woon-kantoorschip:
vaartuig dat zowel als woning, als ook als kantoor gebruikt wordt. Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten.
~woon-recreatieschip,
woonrecreatieschip:
schip dat zowel voor bewoning als voor recreatie gebruikt wordt. Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten.
~woon-recreatievaartuig,
woonrecreatievaartuig:
vaartuig dat zowel voor bewoning als voor recreatie gebruikt wordt. Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten.
~woonruim,
ruim:
een ruim van een vrachtschip dat voor het verblijf van personen geschikt gemaakt is. Vrij zelden gebruikte term.
~woonschepenhaven: 1> plaats waar veel woonschepen bijelkaar liggen.
2> door een overheid aangewezen plaats waar woonschepen ligplaats mogen nemen.
~woonschepenopbouw:
terhoogte van het ruim (soms ook daar nog voor of achter) aangebrachte bebouwing, waarin woonruimte geschapen is.
Gerelateerde termen:
jachtenopbouw,
opbouw.
~woonschuit:
tot halverwege de 20ste eeuw algemene term voor woonboot of woonark, later een kleine woonboot.
Ook al noemt men het een schuit; in de meeste gevallen is het een schip (uitleg.
drijvende constructie, die hoofdzakelijk tot huisvesting dient. Algemene benaming voor woonboot, woonark en woonvaartuig.
Dat woonschepen niet iets van na 1900 zijn, toont ons Reinier Nooms, 1623-1664, met zijn ets van twee, wat hij noemt "overlanders".
Amsterdam had in 1652 de primeur met een verbod op het verblijf met woonschepen binnen de stad.
~woon-studioschip:
vaartuig met daarin zowel woning, als ook een studio (wat men daar in dit geval ook onder wilt verstaan). Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten.
~woonstuurhut:
meestal ruime stuurhut, die tevens als woonkamer dient. Voornamelijk op oude schepen, die geen roef hadden, zijn deze in gebruik geweest. Het was namelijk vaak eenvoudiger en goedkoper een grote stuurhut te bouwen, dan een gehele roef te plaatsen. Het nadeel is wel, dat als men i.v.m. de kruiphoogte de stuurhut afbreken moet, men buiten zit.
Op de nieuwe schepen zijn de stuurhutten vaak groter dan de oude woonstuurhutten, men spreekt dan echter, omdat deze schepen ook over een roef beschikken, van een stuurhuis en niet van een woonstuurhut.
~woon-tentoonstellingsschip: schip dat zowel als expositieruimte als ook voor bewoning gebruikt wordt. Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten.
~woontjalk: tjalk die voor bewoning gebruikt wordt. Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten.
~woontjalkschip: tjalk die voor bewoning gebruikt word. Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten.
~woonvaartuig:
over het algemeen, een voormalig bedrijfsvaartuig, dat voor bewoning gebruikt wordt.
~woonwerkboot:
over het algemeen een voormalig bedrijfsvaartuig waarop gewoond wordt en waarin tevens een bedrijf gevestigd is. Zie woonwerkschip. Term voorkomend in de liggers van de meetdiensten.
~woon-werkschip,
woonwerkschip:
over het algemeen een voormalig bedrijfsvaartuig waarop gewoond wordt en waarin tevens een bedrijf gevestigd is.
Anders dan in de beroepsvaart is het varen meestal geen wezenlijk onderdeel van het beroep of bedrijf. Zodra dat namelijk wel het geval is, vallen namelijk de verschillen met andere werkschepen, leurboten, e.d. weg.
Vroeger zal een woon-werkschip vaker een werkschip geweest zijn waarop gewoond wordt. Tegenwoordig zijn er woon-werkschepen die meer een (varend) woonschip dan een werkplaats in de letterlijke zin van het woord, zijn.
~wormasstuurwerk: stuurwerk, dat gebruik maakt van vierkant schroefdraad, op de door het stuurrad aangedreven as, om een draaiende beweging in een heen-en-weer gaande beweging om te zetten. Via stangen (een enkele maal slechts
één) en een juk op de roerkoning, wordt hiermee het roer bewogen.
ENGELS STUURWERK
: wormasstuurwerk, met twee stukken, tegengesteld gesneden, draad op de as.[afbeelding] Vaak gedekt met een rechthoekige houten kap en daarom broodwagen genoemd.
~wormnagel,
dolspijker,
paalspijker,
composietspijker,
doorn
:
nagels, meestal van ijzer, met grote vierkante kop en korte steel bestemd om hout geheel mee te bedekken om zodoende de paalworm het hoofd te kunnen bieden.
Wormnagels vonden voornamelijk toepassing als bescherming tegen paalworm op meerpalen, koningspalen en aanverwant gebruikt zwaar hout op zout tot brak water. Een enkele maal werden ze ook gebruikt om sluisdeuren mee te bekleden. Voor zover bekend werden ze niet op paalweringen en dergelijke gebruikt.
Om een afdoende bescherming tegen de paalworm te krijgen was het noodzakelijk dat de palen vanaf minimaal 40 cm onder de vaste bodem tot ongeveer de waterhoogte bij halftij aaneensluitend met spijkers bedekt waren. Deze vorm van bescherming schijnt tot tegen het eind van de negentiende eeuw in gebruik geweest te zijn, maar echt duidelijk zijn de door mij gevonden bronnen daar niet in.
scheepstype. Houten vissersvaartuig met bun. Het model van het schuitje lijkt wel iets op dat van een Zalmschouw maar de bouw van het voorschip lijkt afwijkend te zijn. Verdere gegevens ontbreken nog.
~woutermannetje: 1> elk der vier latten rond de voet van een schoor of stut die deze tegen wegglijden moet behoeden.
de hoek, die de lengteas van een schip, tengevolge van de drift, met de te varen koers maakt. Zie ook bekken.
De hoek ontstaat door de zijdelingse verplaatsing van het schip ten gevolge van stromingm en wind; men spreekt dan van drift, maar het kan ook ontstaan door zuiging, ongelijkmatige belading, het aan één zijde slepen of meevoeren van een object, enz. enz.
~wraaklijn:
als "De streep die het kielwater te loefwaart beschrijft en die de afdrift van het zeilend schip beschrijft" omschreven in het Woordenboek der Nederlandsche taal van De Vries & Te Winkel, kol.915. editie 1882.
~wrak: 1> niet meer voor gebruik geschikt voorwerp, dat zich in het water bevindt.
2> andere benaming van een stalen legger, die feitelijk bestaat uit een vlakspant, een wrangplaat en een tegenspant.
Gerelateerde term: plaatspant.
3> bij staalconstructies in het algemeen: willekeurige, haaks op de ondergrond en haaks op de lengterichting geplaatste, versteviging. Ook wrangplaat genoemd. Zie ook: schetsplaat.
Vooral in de 19de eeuw was er, door een groot aantal vernieuwingen in de scheepsbouw, nogal eens verwarring over wat een wrang nu eigenlijk was.
4> houten dwarsverband aan de binnenzijde van voor of achtersteven. De term is vermoedelijk een regionale gebruikt synoniem voor legger/kussen.
5> Vlaams synoniem voor een houten legger.
~wrangplaat:
strook of plaat, staal, die een wrang vormt.
: men zegt dat van een schip, wanneer men veel werk heeft het schip op koers te houden. Het schip is dus niet koersvast, danwel erg loef- of lijgierig of het heeft snel last van wraak.
3>
EEN WREED SCHIP
: men zegt dat van een schip, wanneer de bewegingen niet vloeiend maar schokkerig zijn. Dit ontstaat bijvoorbeeld wanneer er te veel gewicht onder in het schip zit.
4>
EEN WREDE LADING
: een lading met een hoge soortelijke massa, zoals stenen, erts of staal. Kortom een lading die het schip wreed maakt.
vertikaal opgehangen wrijfhout met ronde doorsnede. Zie ook wrijfworst.
De term is mogelijk alleen zeer plaatselijk in gebruik geweest. (Een bongel is een stevige stok, knuppel.) Dit soort wrijfhouten werden onder meer gebruikt op schepen die gejaagd werden. Doordat ze bij beroering met de wal mee gingen draaien bleef de vaart in het schip, hetgeen het werk voor de jager aanzienlijk verlichtte. Ook hebben dit soort wrijfhouten de eigenschap, om bij ruwe of lage oevers, wat beter tussen wal en schip te blijven. Daartegen over staat dat bij harde oeverberoeringen alle kracht op een kleine plaats komt, waardoor de scheepshuid ingedrukt kan worden.
inrichting tussen ankerlier en anker waarmee voorkomen wordt dat de krachten die op de ankerketting werken op de lier overgebracht worden. Een soort boegstopper die met twee scharnierende helften waartussen de ankerketting vastgezet kan worden, werkt.
Genoemd in: De uitrusting : een handboek over het tuig, de leidingen en de uitrusting van zeeschepen / door T.J. Noordraven. 1926.
soort stootwil, meestal gemaakt door rond een touw een lang, vrij smal, driehoekig stuk zeildoek op te rollen, soms echter ook geheel van hout.
[Afbeelding]
Wrijfworsten werden vroeger vaak, soms zelfs drie naast elkaar, op de boegen van het vaartuig gehangen.
Een enkele bron beweert dat de wrijfworst een worstvormige zak gevuld met zand is. Het is echter niet waarschijnlijk dat men daarin het model kan verkrijgen wat men op zoveel afbeeldingen ziet.
eigenlijk: vorkvormige steun op de spiegel bij een gewrikteboot, maar ook een wrikgat en een wrikplankje worden wrikdol genoemd.
Boten met een echte wrikdol zijn zeer zeldzaam. De gebruikte dol verschilt meestal niet van de dollen die als roeidollen gebruikt worden. Alleen de positie op het vaartuig is natuurlijk een andere.
~wrikgat:
halfronde uitsparing in een wrikplankje of in de bovenzijde van de spiegel, bij een gewrikte boot.
~wuit,
wui: 1> haspeltje waarop men dunne lijn, bijv. loglijn, en schiemansgaren windt. (Verouderd, voornamelijk zeevaart.)
2> (tijdelijke) enkeljol/klaploper die men gebruikt wanneer men ergens, bijvoorbeeld bij het inhieuwen van het anker, kracht te kort komt. (Verouderd, voornamelijk zeevaart.)
onder meer in Manoeuvres met zeil- en stoomschepen door G.P.J. Mossel.
3> stuk touw met aan de ene zijde een haak, die in een oogbout op het dek komt, en aan de andere kant een ronde houten schijf, die men in de hand houdt. Het geheel werd gebruikt bij het voorhouden van zeer dikke of vieze ankertrossen. (Zeevaart, verouderd.)
4> mogelijk verouderde term voor de knuppel zoals deze op kabelponten e.d. gebruikt wordt.
