Op oude foto's is de boomfok niet algemeen. Tegenwoordig zijn ze op schepen die daarvoor in aanmerking komen geen zeldzaamheid. Overstag gaan schijnt met de boomfok makkelijker en sneller te gaan, daar tegenover staat dat de fok niet zo groot kan zijn, als bij een fok zonder boom.
~boomgei:
touw of draad naar het uiteinde van een boom of spriet. Zie verder bij gaarde
~boomgeld: 1> het geld dat men bij de passage van de stadsboom moest betalen. Een soort havengeld dus.
Bron: De Groninger zeevaart in de tweede helft der 19e eeuw. P.J. van Herwerden. Van Gorcum,1935. via Delpher
2> vergoeding, die men aan ingehuurde bomers betaalt.
meestal niet al te groot optrekje, waarin de boomknecht verbleef.
Daar de stadsboom meestal een onderdeel was van de afsluiting van de stad, was de boom vaak een onderdeel van een waterpoort. Alleen bij de afsluitingen van ruimere havens, die niet binnen de stad lagen, ontbrak elke vorm van bebouwing en moest er een boomhuisje geplaatst worden. Het boomhuisje kon zowel op de kant als in het water staan.
Bij grotere havens was ook het boomhuisje naar verhouding groter.
~boomreep:
touw waarmee men de boom of giek ophoudt. Zie bij dirk en boomtalie.
~boomschip,
boomscheepje: 1> Belgisch motorvrachtschip genoemd naar het plaatsje Boom. Exacte gegevens onbekend. ? Voorzijde een beetje zoals een spits maar iets minder stomp. Achterschip ook ongeveer zoals een spits, maar vaak? met salonroef.
2> een zekere schuit. Door VanDale in het Groot woordenboek der Nederlandse taal van 1914 gelijk gesteld aan een boomschuit.
~boomschoot:
oude term voor de grootschoot/zeilschoot.
2> vermoedelijk een soort lichter voor het vervoer van korte stammen. In sommige geschriften gelijk gesteld aan een (open) praam en (vreemd genoeg) aan een roeischuit. Gemelde groottes o.a. 5-13 ton. Ook geadverteerd als houtkopersboomschuit.
In die zin genoemd in Algemeen Handelsblad 4-1-1858. via Delpher. Ik wil hierbij echter niet uitsluiten dat er in sommige advertenties sprake kan zijn van een zogenaamde penterbak (Zie bijv. Algemeen Handelsblad 21-08-1869.
3> inzake vaartuigen in de tropen: van ruw bewerkte stammen samengesteld vaartuig.
Bron: van Dale Groot woordenboek der Nederlandsche taal, Sijthof 1914 (ook boomschip)
Het is mijnsi0nzien goed mogelijk dat de omschrijving van Van Dale op een misvatting berust. De term komt het meest voor in relatie tot de overzeese gewesten. Zie Christiaan Nooteboom, De boomstamkano in Indonesië, Brill, 1932. (via Delpher).
Bijv. in: de Schuttevaêr; weekblad gewijd aan de belangen van den handel en de binnenlandsche scheepvaart, 28-05-1927 (via Delpher) en verder in diverse advertenties vanaf ca 1850 tot ca. 1930 genoemd.
Dit heeft voornamelijk betrekking op havens die gevormd werden door een deel van het water door middel van een palenrij van de rest af te schermen.
~Boomse motor:
niet voldoende bekend. Op een Luxe motor gelijkend scheepje met een lengte ca. 30m. en een breedte rond de 5 meter. De scheepjes werden gebouwd te Boom, België.
~Boomse klipper:
niet voldoende bekend. Een klipper met een lengte ca. 30m. en een breedte rond de 5 meter. Mogelijk wordt het schip gekenmerkt door een zeer bol staand roefdek. Ze werden o.a. gebouwd te Boom, België. Zie ook Belgische klipper.
~Boomse visboot:
houten vissersschuitje uit België. Zie verder bij Mariekerkse jol.
~boomsluiten: het boomsluiten: het dichtgaan van de stadsboom.
~boomsluiter: boomknecht: persoon die de stadsboom des avonds sluit en des morgens opent.
Blijkens de jaarverslagen van de Havendienst Amsterdam waren er begin twintigste eeuw nog steeds personen in een functie die zo genoemd werd aangesteld. (bron)
~boomssnoeiersschuit:
schuit van een willekeurig type, die gebruikt wordt bij het verwijderen van laag over het waterhangende takken.
woord bron: Regionaal Archief Leiden.
~boomstamboot:
1> mogelijk pas twintigste eeuwse term voor wat men voor die tijd een boomstamkano noemde, omvattende alle vaartuigen die uitgeholde en eventueel uitgebogen boomstam als basis hebben.
Boomstamboten verdeeld men, al naar gelang de constructie, in meerdere groepen.
De keuze voor deze term zou besloten liggen in het feit dat een kano gepeddeld, gepagaaid of gezeild wordt. Met een boot (waarom niet vaartuig?) is meer mogelijk.
OPGEBOEIDE BOOMSTAMBOOT-BOOMSTAMKANO
: hiervan spreekt men wanneer men de oorspronkelijke grondvorm met daarop geplaatste gangen heeft verhoogd, opgeboeid. Dit soort vaartuig noemt men ook het Utrecht type.
Voor zover mij bekend is van deze types de opgraving Vleuten 1 het oudste. Het vaartuig zou uit ca. 734 stammen.
a> meer-booms schepen, waarbij men twee of meer naast elkaar liggende, uitgeholde boomstammen met elkaar verbindt om zo een buikbaar drijflichaam te verkrijgen. b> de uitgeholde en veelal uitgebogen boomstam. Wat door velen gezien wordt als de echte boomstamkano. c> de uitgeholde en meestal uitgebogen boomstam, die met één of meerdere gangen opgehoogd of opgeboeid is. Het Utrechtstype. d> de types waarbij de zijdes van het vaartuig gevormd wordt door uitgeholde delen van een gekloofde boom.
Hiertoe behoort een vondst bij Meinerswijk, waarbij het vlak bestaat uit drie planken van de zelfde boom, terwijl de boorden dus bestaan uit twee uitgeholde delen van een gespleten boom. Voor en achterzijde zijn afgesloten met een bord. Het voorbord sterk voorover vallend als een heve (zoals bij de beitelaak. Het achterbord vertikaal als een spiegel. Het gehele vaartuig is verder met één gang opgeboeid. Bij de beschrijving van dit type spreekt men van een boomstamschip.
e> de types waarbij voor en achterzijde van het vaartuig gevormd wordt door massieve dwarsdoorsnede van een boomstam. De zijdes worden gevormd door planken.
~boomstamkano:
lang slank vaartuig, gemaakt door het uithollen van een boomstam. De boomstamkano van Pesse [E>], waarvan sommige beweren dat deze ca. 8000 jaar oud is, is één der bekendste vaartuigen van Nederland.
Zie ook: boomstamboot.
~boomstag:
touw of takel, waarmee men de giek in de gewenste stand trekt. Verkorting van boombakstag. Zie verder bij bulletalie.
soort van draadstopper, die tegen de zijkant van de mastkoker bevestigd is, waarmee men de hanger of boomtalie van een hijsmast vastzet.
~boomvork:
stang met gaffelvormig uiteinde of ring waarin de kleine rondhouten geborgen worden. Zie verder bij boomijzer.
~boomwachter:
persoon die toezicht houdt op de stadsboom. Zie ook waalredder.
~boorbak:
term uit de liggers van de meetdiensten. In dit geval gaat het om een dekschuit waarop een (niet nader bekende) boorinstallatie geplaatst is. Het vaartuig droeg de naam Amstel 19.
ZELFVARENDE BOORBAK
: als hiervoor, maar dan voorzien van een eigen motorische voortstuwing.
~boord:
1> een gang van een houten schip. De term boord gebruikt men meestal voor zeer brede gangen. In Vlaanderen schijnt men te spreken over een boordplank.
Vermoedelijk werd de term boord vroeger alleen voor de bovenste gang, thans het bovenboord of dolboord, gebruikt. Pas later heeft het woord een bredere betekenis gekregen.
KIEREND BOORD
: gedeelte van de scheepshuid, in de zijdes, boven het dek, wanneer dit niet tegen het dek aansluit.
~boordboek:
ander woord voor logboek. Het woord lijkt afkomstig uit de lucht- en ballonvaart.
~boordcomputer:
computer die, een nog steeds groeiend aantal, gegevens, die voor het varen (en alles wat er bij hoort) van belang kunnen zijn, verzamelt, verwerkt, presenteert en bewaart.
~boordgang: 1> ongebruikelijk woord voor gangboord.
In: Als de tarwe, door C. van Meerdinck, Kok,[1941]. via Delpher
4> bovenste, vaak wat dikkere gang van de romp (o.a. bij open roeivaartuigen).
Men lijkt dus een berghout te bedoelen.
Bron: De uitrusting, T.J. Noordraven, Duwaer,[1926]. via Delpher.
~boordgeld,
rijnvaartgeld,
rijnvaartbiljet:
ten tijde van de geldzuivering van na de tweede Wereldoorlog in omloop gebracht betaalmiddel voor de internationale vaart (op de Rijn).
[E>Rijnvaart, Algemeen].
Dit geld moet niet verward worden met de 'bonnen' die (ook) vlak na de oorlog in gebruik waren. Die bonnen vertegenwoordigden bepaalde goederen; het boordgeld was een vervanging van het wettig betaalmiddel.
~boordhoekstaal:
ongebruikelijk synoniem van wat meestal het bestekhoekstaal genoemd wordt.
Bron: Th. Volmer. Constructie en bouw van schepen voor de binnenvaart.
~boordhout:
het hout waarvan het boord, dus de scheepshuid, gemaakt is.
~boordlantaarn:
de lantaarn van de navigatieverlichting die aan de zijdes van het schip geplaatst wordt. Zie verder bij boordlicht.
bepaald navigatielicht, die aan de zijkant van het schip opgesteld is. [A> Zie ook Navigatielantaarns]
De boordlichten bestaan uit een rood licht aan bakboord en een groen licht aan stuurboord. De lichten zijn zo ingericht dat het licht slechts over een bepaalde boog langs de horizon te zien is. Deze boog loopt van recht vooruit tot 22,5 graden achterlijker dan dwars. Alleen als men zich vrijwel recht vooruit het schip bevindt, kan men het licht van beide lantaarns tegelijk zien.
Boordlichten zijn rond 1897 in de binnenvaart ingevoerd. Het betrof toen nog uitsluitend mechanisch voortbewogen schepen.
Alhoewel velen de term 'licht' gebruiken, als ze het geheel van behuizing en lichtbron bedoelen, is in dat geval 'lantaarn' een betere benaming. De meeste mensen verstaan echter in dit soort gevallen onder een licht een electrische 'lamp' en onder een lantaarn een petroleum'lamp'.
~boordlichtlamp:
gloeilamp die in de moderne boordlichten gebruikt moet worden.
Belangrijkste eigenschap is de vertikaal geplaatste gloeidraad.
~boordlichtvleugel:
horizontale draagarm voor de boordlantaarn.
Bron: www.blommaertalu.com
~boordnet:
de electrische installatie aan boord van een schip.
~boordplank:
minder gebruikelijke term voor gang en/of boeg.
~boordrand:
niet al te hoge opstaande rand langs de randen van het opengedeelte bij schuiten en boten.
Boordranden worden meestal in combinatie met kleine voor- en achterdekjes gebruikt. Langs het achterdek ontbreekt de boordrand meestal. De boordrand is tegen de binnenzijde van de opening en niet òp de rand van het vaartuig geplaatst en onderscheidt zich daarmee van bijvoorbeeld het opboeisel(4) en het vaste settelboord.
~boordtelefoonboek,
boordtelefoongids
:
telefoonboek met de nummers van de mobiele telefoons der varenden en andere nummers die voor hen van belang kunnen zijn.
Alhoewel de term boordtelefoonboek/gids suggereerd dat men een telefoon aan boord van een schip een boordtelefoon zou noemen is dat niet het geval. Men spreekt van een telefoon, een mobieltje en vroeger wel van een mobilofoon.
De 'gids' is een uitgave van van Vaart!, het 'boek' van '4com'.
~boordtouw:
buitenboord lopend touw waarmee het kuilhout in positie gehouden wordt.
~boordschechtaak:
houten vrachtscheepje. Zie verder bij: slechtaak.
O.a. vermeldt in: Rapport inzake een scheepvaartweg van Amsterdam naar den Rijn, L.R. Wentholt, Algemeene Landsdrukkerij,1927. via Delpher.
2> in verband met de aanwezigheid van personen aan boord aangebrachte technische inrichting.
Voorkomend en verklaard in: Beleidsregel van de Minister van Infrastructuur en Waterstaat, van 30 oktober 2018, nr. IENW/BSK–2018/176078, over boordvoorzieningen in het kader van de Subsidieregeling riolering woonboten 2018–2020.
~boorponton: ponton met daarop een installatie waarmee, meestal in verband met bodemonderzoek, in het vaarwater, grondboringen verricht kunnen worden.
Zie ook boorvaartuig.
~boorschip: vaartuig dat, in verband met bodemonderzoek, in het vaarwater, grondboringen kan verrichten.[A>]
Zie ook boorvaartuig.
Door veel mensen uit de binnenvaart wordt het het gebruik van het woord boot, wanneer men over een schip of scheepje behoort te spreken, als beledigend ervaren. In Rijnvaartkringen schijnt men echter weinig tot geen bezwaar tegen het willekeurig gebruik van het woord boot te hebben.
De, op diverse websites geuite, veronderstelling dat het woord 'boot' afkomstig zou zijn van het Engelse woord 'bottom' is, voor zover nu bekend, nergens op gebaseerd. Volgens de laatste ethymologische publicaties is de juiste herkomst van het woord nog steeds onzeker [E>].
In die vermeldingen zijn niet alle 'Booten', die in de scheepsbouw actief waren, opgenoemd. Over hen en alle andere 'Booten' kunt meer lezen op
[E>verenigdebooten.nl].
~Bootken:
14de eeuws scheepstype? Geen verdere gegevens bekend.
Het is me niet echt duidelijk of men het als verkleinwoord van de term boot (een klein open vaartuig) of als een kleine variant van het scheepstype boot (zeegaand zeilschip) bedoelt. Het scheepstype boot ken ik echter als 16de eeuws.
~bootketting: 1> drie of viervoudige kettingspruit waarmee de bijboot gehesen wordt.
Bron: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~bootkrabber:
een krabber waar mee men de boot aan boord vastsjord.
De bootkrabber zal alleen op de grotere schepen, die ook in de kustvaart actief waren, gebruikt zijn.
~bootlier:
meestal: de hijslier waarmee men de bijboot hijst bedoeld. Zie ook davitlier.
De term wordt in watersportkringen ook voor andere lieren gebruikt.
~bootreis:
met een boot een aanzienlijke afstand afleggen.
In de meeste gevallen zal er eigenlijk sprake zijn van een scheepsreis. [uitleg]
~bootshaak: 1> uit de zeevaart afkomstige benaming voor pikhaak. (Vooral onder watersporters in zwang.)
2> soms gebruikt als synoniem voor het pikhaakbeslag.
~bootshoedje:
nog niet bekend.
Indertijd vergeten te noteren waar ik dit woord gevonden heb. Mogelijk is het een verbastering van het Engelse 'Boat hood': een zeildoeken buiskapje, huifje of bootzeiltje.
~bootsklamp:
houten blok, waarop de bijboot neergezet kan worden. Volgens sommige bronnen ook wel mik genoemd.
een zitplank, opgehangen in een dubbele 'strop', waarmee iemand langs de mast omhoog gehesen kan worden.
Onder Zuiderzeevissers schiemansplankje genoemd.
De strop wordt gemaakt met één eind touw, die door de gaten in de uiteinden van de plank gehaald wordt. De uiteinden van het touw worden onder de zitplank op elkaar geplitst. Boven worden met behulp van een bindsel twee ogen gevormd. Vaak laat men het touw onder de zitplank kruisen.
~bootsmast: mast voor een klein vaartuigje, voor een boot.
~bootstouw:
minder gebruikelijk woord voor vanglijn.
~boottrailer:
soort van aanhanger, met een open frame, waarop kleine vaartuigen over de weg getransporteerd kunnen worden. De meeste trailers zijn voorzien van een trailerlier waarmee het vaartuig op de trailer getrokken kan worden. Verder is het frame voorzien van transport en geleide rollen om het op en van de trailer zetten van het vaartuig te vergemakkelijken. Voor de meeste bedrijfsmatig gebruikte vaartuigen gebruikt men een kanteltrailer.
~boottrein:
een trein, die aansluiting heeft met een veerdienst.
: zwart bord met wit andreas kruis dat men op het voorschip diende te voeren wanneer men op de vaarweg Amsterdam-Wijk bij Duurstede-Gorkum met een bovenmaats schip voer.
K-bord
: op de oever geplaats geel bord met een zwarte K dat aangeeft dat kabels het water kruisen.
Z-bord
: op de oever geplaats geel bord met een zwarte Z dat aangeeft dat een zinker het water kruist.
De term ottertrawl die vooral in de zeevisserij gebruikt wordt, komt uit het Engels maar is hier plaatselijk ingeburgerd geraakt.
De borden zijn op dusdanige wijze met het schip verbonden dat deze wanneer ze door het water voortgetrokken worden, ze ieder naar een kant uit zullen scheren. Door dit uitscheren zal voorzijde van het net geopend worden. De beweging van de borden wordt door de wijdte van de opening van het net begrenst.
~bordes: 1> rond een groot formaat dieselmotor aangebrachte stellage waarvan daan ook de bovenste delen van de motor bereikbaar zijn. Zie verder bij motorbordes.
~boren:
onvolledige benaming voor het boren van een gat in de scheepshuid om vervolgens met een speciaal schuifmaatje een plaatdiktemeting te verrichten. Gerelateerde termen: boorbriefje, werfrapport.
~borg: 1> draad of ketting waaraan de laadboom hangt. Zie verder bij hanger
2> willekeurige constructie die bedoelt is om een bepaald onderdeel tegen losraken te behoeden of een constructie die aangebracht is om in geval van nood in plaats van het in ongerede geraakte onderdeel te treden.
Gerelateerde termen:
borgpen,
mastkling,
borghoutje,
zorglijn,
zorgketting,
borgtakel. borglijn.
~borgbout:
1> stalen staaf met kop waarbij het andere uiteinde voorzien is van een opening, waardoor men een voorwerp, een pen, een wig, of zelfs slechts een touwtje, ter borging kan steken. Vroeger ook spijlbout genoemd. Korte borgbouten noemt men borgpennen.
in het bovenste walmgat aangebracht houtje, dat moet voorkomen dat de duimen uit de vingerlingen wippen, wanneer men de roerlichter gebruikt. Konisch gevormd. Aan één kant geborgd met een werveltje (draaibaar houten klampje)
~borgketting: 1> ketting, die moet voorkomen dat een onderdeel of voorwerp een ongewenste beweging kan maken.
Borgkettingen werden bijv. gebruikt om aan dek gestouwde zaken, bijv. ankers, maar ook ladingen op hun plaats te houden, als ook om de beweging van bepaalde onderdelen bijv. de arm van een davit te beperken. Bij zijschroeven en soms ook lichtmasten werd eveneens ketting gebruikt om ze tot op een bepaalde stand af te kunnen vieren.
~borgklem:
klem waarmee de borg vastgeklemd werd.
Een soort draadstopper.
~borglijn: 1> ijzerdraad of dun touw waarmee men voorkomt dat iets los raakt.
2> stuk draad of touw dat zowel met het vaartuig als met een daarbij horend onderdeel verbonden is en waarmee voorkomen wordt dat men dit laatste kwijt raakt. Eigenlijk een zorglijn.
houten of metalen pen, die tot doel heeft het losraken van bepaalde onderdelen te voorkomen.
Borgpennen werden aan boord veelvuldig toegepast. Meestal moesten ze voorkomen dat moeren losraakten. Al naar gelang de functie van het te borgen onderdeel zijn er samengestelde woorden gevormd. Dergelijke woorden zijn bijvoorbeeld:
ankersluitingborgpen,
schroefasmoerborgpen.
Borgpennen kunnen van hout, messing, koper of staal zijn. De splitpen is een speciale vorm van de borgpen.
Een ander soort borgpen moet voorkomen dat iets wat eenmaal op zijn plaats gebracht is weer in beweging komt. Zo hebben opklapbare roeidollen een borgpen, de strijkbare masten hebben hun mastklink, deurtjes hebben grendeltjes, enz. enz.
Over de afgebeelde borgpennen voor losse tussendekjes schrijft S. Grinwis: "met die pennen werden de dekjes (waar we de luiken op stapelden) mee vast aan de denneboom bevestigd. Dit was handiger dan bouten met schroefdraad, want als de dekjes er uit waren geweest om b.v. lang ijzer te laden, en de den was wat geknepen, dan behoefden de gaten niet precies voor elkaar te zitten, want als de punt er maar in paste kon je ze er met een hamer in slaan. Ook als de den iets naar buiten stond, en je kreeg de spie met de punt in de gleuf van de bout dan trok je den ook meteen weer naar binnen." [E>]
~borgtakel,
borg:
dubbelgenomen stevig eind touw, staaldraad of ketting als tweede verbinding tussen twee voorwerpen. Mogelijk alleen in de zeevaart in gebruik. In de binnenvaart zijn de termen zorglijn en zorgketting gebruikelijker.
metalen stift met platte 'kop'. Zie verder bij zeilpen.
nb. In de metaalwarenhandel is een borstbout een bout waarvan het schroefdraad niet tot de kop toe doorloopt.
~bos: 1a>bus: oude term voor het gat in de wangen van een blok waarin de nagel/bout steekt. b> bij zeer oude blokken: vierkante metalen plaat of bus met rond gat in de wangen van een blok waarin de nagel gestoken is.
Zie ook: haan. c> onder meer bij Nicolaas Witsen gat in de schijf van blok waardoor de nagel of bout steekt.
De bos bestaat uit een houten houder met verzwaarde leren klep. De houder is voorzien van groeven rondom waarin werk of mos gedraaid wordt en waarmee de klep in het ondereind van de pomp geklemd wordt.
~bosbank:
de rand van een roeivaartuig. Zie bij dolboord.
~boshaam:
soort visnet. Verder niet bekend.
Het gaat waarschijnlijk om aan een stok bevestigde hoepel of beugel waaraan het visnet zit. Zie verder bij haam.
~Boskoopse melkschouw:
bepaald type boerenvaartuig. Zie bij melkschouw.
~Boskoper boot:
open roeivaartuig; soort van Hollandse boot.
Onder meer te vinden in F.N. van Loon's Beschouwing van den Nederlandschen scheepsbouw met betrekking tot deszelfs zeilaadje. Haarlem 1838. Opnieuw is van Loon met zijn beschrijving op verwarrende wijze bezig. Lijkt hij het eerst duidelijk over een Hollandse boot en aanverwante modellen te hebben later noemt hij een afgeleid slanker model (een vlieger misschien) een schietschouw.
~boslegger: 1> in het gildewezen: een lid dat een beroep op de gemeenschappelijke pot, de bos, moet doen.
Onder meer vermeld in: Nederlandse wetgeving op de scheepvaaart.....1834.
2a> persoon die een deklast van gebundelde materialen op het schip optatst. b> iemand die handgoed, zoals turven of stenen, in stapels met een bepaalde omvang, een bos, (op de wal) opstapelt.
~bosschuit:
Huizens dialect voor wat men een Botter noemt.
~bosse: 1> in het vlak van het achterschip aangebrachte houten prop, welk dient om, wanneer het vaartuig op de werf staat, het water dat zich in het schip verzameld heeft, weg te laten lopen.
Behalve bij G.J. Schutten nog geen vermelding gevonden.
De term is vermoedelijk uit het Frans afkomstig.
2> het voorste deel van het ankertouw. Het eind dat buitenboord steekt. Vermoedelijk alleen van toepassing in de zeevaart.
onder meer in Mr. J. van Lennep Zeemanswoordenboek 1856. Daaruit: "Vooreind, 't Fr. bout. Het touw heeft geen bot. Het touw heeft niet bots genoeg. Men moet het touw bot geven, bot vieren, (laten schieten)."
lelijke samentrekking van de woorden hotel en boot. Tegenwoordig gebruikt voor uiteenlopende vaartuigen waarop tegen betaling tijdelijk onderdak aangeboden wordt.
Aanvankelijk (1965) scheen men nog onderscheid te maken tussen een hotelschip en een botel. De laatste bestond uit een niet varend ponton waarop huisvesting geplaatst was. De eerste was een vaartuig, een passagiersschip, dat voor langere tijd stillag en voor onderdak gebruikt werd. Tegenwoordig krijgt echter van alles wat een aantal weken stil blijft liggen en een paar kamers verhuurt al snel het predikaat botel.
~botenbaas:
In de zeehavens gebezigde term voor degeen, die aan boord van het zeeschip verantwoordelijk was voor de goede organisatie rond het laden en lossen. Hij bepaalt ook wanneer welke binnenschepenlaadbereid moeten liggen.
Al noemt men het een botenbaas het waren natuurlijk schepen, die geladen werden! [lees dit]
Aan boord van het zeeschip had men dan nog knarren en tallymannen. Knarren stonden onder de botenbaas en hielden ieder toezicht op één ruim van het zeeschip. De tallyman, markeur of boekjesgast hield toezicht op de hoeveelheid lading die gelost werd.
~botenbouwer: 1> eigenlijk: iemand die de boten, die vroeger aan boord van zeeschepen gebruikt werden bouwt.
Rond 1900 was dit een koperen haak zonder weerhaak. Ook gebruikte men krom gebogen spelden van zacht metaal. Stalen haken met weerhaak waren voor de vangst van paling.
De term is onder meer te vinden in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~bothoeken:
met hoekwant/de botreep op bot en andere platvis vissen. Ook botrepenvisserij genoemd.
Diverse termen inzake het vistuig L> .
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
gebouwtje waar in eerste instantie alleen bot, schol en schar verkocht werd. Naar men zegt werden er later ook andere soorten vis verhandeld. Het vormde een soort voorpost van de vismarkten.
Mogelijk was dit alleen een Amsterdamse kwestie.
~botkaar:
houten kaarbord met vrij grote (ca. 12mm) openingen zoals deze door bot- en haringvissers gebruikt werden.
~botkloppen: 1> vorm van ijsvisserij met onder het ijs uitgezette floddernetten, waarbij men met behulp van de bij twee genoemde handeling platvis in de netten probeert te drijven.
Een redelijke beschrijving van deze vorm van visserij vindt men in "Veertien dagen op een ijsschots" door Simon Abramsz., blz 22 in de uitgave van L.J. Veen, Amsterdam (4de druk).
2> met stukken hout op het ijs slaan met het doel de vis naar de onder het ijs opgestelde floddernetten te drijven.
Gerelateerde termen: botplompen,
klophout,
klopmolen.
~botklopper: 1> stuk hout waarmee men tijdens het botkloppen op het ijs slaat met het doel de vis naar de onder het ijs opgestelde floddernetten te drijven. Zie verder bij klophout.
2a>staand want bestaande aan een warnet van zeer fijn garen. De onderkant van het net rustte op de bodem, de bovenkant werd met drijvers op circa 65 cm hoogte gehouden. Er werden in de regel 4 a 5 netten van circa 15 x 0,65 m aaneengesloten geplaatst. b> staand want: soort zalmdrijfnet met een maaswijdte van 8-9 centimeter dat tussen de kribben op de benedenrivieren geplaatst werd. Overige termen inzake het vistuig L> .
Bron: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
met riet of tenen, dan wel met netten, gevormd schutwant op droogvallende gronden. Waarschijnlijk ook botzet genoemd.
De uiteinden van het schutwant stonden op hoger gelegen delen dan het middenstuk. Bij voldoende hoogwater zwom de bot tot achter het schutwant. Bij het zakken van het water raakten ze binnen het perk ingesloten. Het perk kon afgesloten zijn met een fuik, anders moest men de bot met schepnetten vangen.
~Botpleyt:
te Huizen gebruikte term voor een bepaald scheepstype. Welk; is me helaas niet bekend.
~botplompen:
platvis opschrikken door met stokken in het water te slaan om de vis naar het net te drijven.
Zie ook botkloppen.
~botreep: hoekwant met een zwaardere lijn dan aalhoekwant/aalreep en met haken zonder weerhaak. Met de botlijn of botreep werd gevist op platvis.
Diverse termen inzake het vistuig L>
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~botrepenvisserij:
met hoekwant/de botreep op bot en andere platvis vissen. Ook bothoeken genoemd.
Diverse termen inzake het vistuig L> .
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~botschudden:
volgens G.J. Schutten een bepaalde methode om bot te vangen.
Tot op heden, 2011, geen andere bronnen met een verklaringen in die richting kunnen vinden.
~botschuit: 1> oude naam voor Hollandse vissersschepen (sterk) gelijkend op wat men later botter is gaan noemen.
Niet te verwarren met de botaak.
2> te Bunschoten-Spakenburg de naam van een bepaald scheepstype. Welk, dat is me helaas niet bekend.
~botschutwant:
een niet al te hoog schutwant, waar platvis bij vloed overheen en langs kan zwemmen, maar bij vallend tij achter het net ingesloten raakt. Het keerwant is daartoe in een halve cirkel aan de rand van een droogvallende plaat gezet. Overige termen inzake het vistuig L>.
Genoemd bij: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
De schrijver heeft het bij de beschrijving van dit net ook nog over nethoutjes.
~botsleepnet: 1> lang rechthoekig sleepnet voor de botvisserij, dat door twee varende schepen voortgetrokken wordt. De verzwaarde onderzijde van het net sleept daarbij min of meer door de bovenlaag van de bodem. De bovenzijde blijft door de snelheid en door stand van de sleeplijnen vrij van de bodem.
Bron: Maurice Kaak.
Niet alle schepen zijn op dezelfde wijze geconstrueerd en zeker Vlaamse schepen kennen de nodige verschillen met de Nederlandse. Termen dekken daarom vaak niet voor 100% het zelfde begrip en ook zijn er niet altijd Nederlandse synoniemen voorhanden.
~bottenschipper: schipper, die met slachtafval, of beenderen uit terpafgravingen, voer.
~botteraakschip:
niet bekend. De vermelding berust vermoedelijk op een vergissing. Het zou een Schokkertje of een Bons geweest kunnen zijn.
Term aangetroffen in de liggers van de meetdiensten. Meetbrief S1188N. De toevoeging aak is mogelijk de Friese invloed op de meetbrief. De benoeming van het scheepstype, de scheepssoort is soms sterk afhankelijk van de scheepsmeter en kan daardoor afwijken van hetgeen gebruikelijk is.
~botterfokblok:
speciaal gevormd blok dat men op botters voor het hijsen van de fok gebruikt. Zie verder bij schaapskop.
~botterhaven:
naar het schijnt een vrij moderne term voor havens langs de kust van de voormalige Zuideerzee, waar men vroeger en soms vandaag de dag ook nog, botters kon aantreffen.
werf, die zich voornamelijk bezig houdt met de bouw en de reparatie van botters.
~botvangen:
bepaalde misslag met de roeiriem maken, waardoor deze uit de roeidol schiet. Mogelijk een marine term.
~botvieren:
eind touw of staaldraad, in het bijzonder een stuk dat strak staat, vieren. Zie ook: bot.
Onder meer te vinden in Mr. J. van Lennep Zeemanswoordenboek 1856. Daaruit: "Men moet het touw bot geven, bot vieren, (laten schieten)."
Foutieve? samentrekking van botgeven en vieren
Bron: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
Voor het sluiten van de afsluitdijk werd de botvisserij ook op de Zuiderzee en de Waddenzee bedreven. Ze vond plaats tussen mei en de invallende vorst in december. Ook in de Zeeuwse delta werd natuurlijk op platvis gevist.
Soort dook die tussen twee delen in opgesloten ligt en waarvan de uiteinden dus niet te zien zijn.
Meestal achtkante staaf circa 13 mm dik aan beide zijden iets toelopend, lengte vermoedelijk vaak minimaal 200 mm.
Blinde bouten werd gebruikt om twee delen, zoals bijvoorbeeld de zwaard- of roerposten met elkaar te verbinden of het boeisel op de onderliggende gangen te plaatsen. Bij platbodems (let op het JUISTE begrip!) werden ook de vlakdelen (vaak) door middel van blinde bouten met elkaar verbonden.
Bij het gebruik worden beide delen gedeeltelijk ingeboord. In het ene worden vervolgens de doken geslagen. Vervolgens worden beide delen dusdanig voor elkaar gebracht dat de uiteinden van de reeds ingeslagen doken voor de open gaten van het andere deel liggen. Vervolgens worden beide delen met kettingen en dommekrachten, geholpen door het slaan met handheien strak tegen elkaar gebracht.
Sommigen hanteren het begrip 'blinden bout' ook voor bouten die slechts aan één zijde zichtbaar zijn; dus bouten die door het ene deel TOT IN het andere deel gedreven worden.
Onder meer te vinden bij: Maurice Kaak, Vlaamse en Brabantse Binnenschepen uit de 18de en 19de eeuw, Gent 2010.
b> soort van nagel/spijker.
Achthoekige soms ronde pen met een kleine verdikking aan de 'kop' en aan het andere eind iets toelopend. Circa 13mm dik 100 mm lang; langere exemplaren dikker.
Bij stalen schepen meestal veroorzaakt door het wegroesten van de bouten en klinken zelf en in mindere mate door het roesten van het materiaal rond de klink. Men spreekt hier ook van klinkziek.
Bij houten schepen en ijzeren bouten wordt het meestal veroorzaakt doordat door roestvorming het aanliggende hout kapot gedrukt wordt, waarna het verrot. Hier spreekt men ook wel van ijzerziek.
~bouwbestek,
bestek,
certer: 1> dat deel van de bouwovereenkomst waarin de uitvoering van het schip uitvoerig beschreven wordt.
2>besteklijst: lijst van de, voor de bouw van het schip, noodzakelijke materialen.
~bouwdok:
meestal gegraven dok, waarin bijvoorbeeld tunnelsegmenten gebouwd worden.
~bouwkoers:
de richting waarin het schip tijdens de periode waarin het gebouwd wordt, ligt.
De bouwkoers van een stalen schip bepaalt in hoge mate de richting waarin het scheepsmagnetisme gelegen zal zijn.
Onder meer verklaard in: De Zee - Volume 5 - Pagina 298 uit 1883.
~bovenarm:
deel van de zegen dat het dichtst bij de viskade blijft. De term hanteert men te Werkendam verder gebruikt men onder meer de term achterzegen.
Bron: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
Bron: Gijs Sepers, Waalschokkers zijn geen schokkers, Spiegel der Zeilvaart 8/2000 en Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~bovenboot,
Bazelboot,
strekkeboot: riviersleepboot, die over voldoende motorvermogen beschikt om op de Rijn, bovenstrooms het Ruhrgebied, schepen te slepen.
De term werd voornamelijk tentijde van de stoomsleepvaart gebruikt.)
De term 'strekkeboot' is uit het Duits overgenomen.
Eigenlijk zou men het een bovensleepboot, een Bazelsleepboot of een strekkesleepboot moeten noemen.[T>uitleg].
~bovenbouw:
boven de vaste delen van het schip, uitstekend, meestal verwijderbaar, gedeelte van een opbouw. Meest voorkomend is de stuurhut-bovenbouw.
op de stuurhut geplaatste stuurstand, navigatie- of uitkijkpost met een gesloten voorwand, of een reling, die ongeveer tot heuphoogte reikt. Soms voorzien van een zonnetentje.
Het zijn vaak alleen de haven- en kustsleepboten die een dergelijke bovenbrug bezitten
2> willekeurig dek, dat duidelijk hoger ligt dan het 'gewone' dek en dat voor bepaalde, met de aard van het schip verbandhoudende activiteiten, gebruikt wordt. Bijv, een roefdek waarop een blusmonitor staat.
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~bovengang: 1>bovenboord: gewoonlijk bovenste gang bij (open) houten vaartuigen. In sommige kringen ook de bovenste gang van de romp bij stalen vaartuigen.
2> volgens sommigen: de bovenste gang tussen kim en berghout.
~bovengangplaat:
ongebruikelijke term voor het bovenboord op eens stalen schip.
Bron: P. Versnel; Vakwoordenboek.
~bovengilling: gilling langs de bovenzijde van een zeil. Bijvoorbeeld bij een grootzeil met een kromme gaffel.
~bovenkrophout:
zwaar houten sluitstuk, achter de steven op onder meer de Botter. Het krophout vult het gedeelte tussen de twee schildboorden.
Niet helemaal vergelijkbaar is bij Belgische scheepstypes de velling.
~bovenland,
bovenlangsnaad:
het land aan de bovenzijde van een plaat.
1> algemeen gebruikte term voor de oude houten schepen, die in Duitsland gebouwd werden. Waarschijnlijk is de term op meerdere types, waaronder het Beitelschip, van toepassing geweest, maar welke dat precies waren is bij niet alle schrijvers gelijk.
De belangrijkste vorm van voortbeweging was voor deze schepen het stevelen. Bij gunstige wind kon er een razeil gehesen worden.
De term bovenlander kan betrekking hebben op alles wat uit een hoger gelegen gebied komt en is dus niet specifiek iets voor de scheepvaart. G.C.E. Crone beweert dat de term reeds in de zeventiende eeuw in de hier genoemde betekenis in gebruik was. Volgens hem heeft de term tot in zijn tijd stand gehouden. De term bovenlanders komt, voor zover ik kan na gaan, niet in oudere werken zoals bij Witsen, van Yk, Winschoten, enz. voor.
Volgens Konijnenburg omvat het begrip 'Bovenlanders' types als Overlanders, Samoreuzen, Aken en Dortsche Koolhaalders. Hij voegt daar met een omweggetje de Keulenaar, de Keenaak en de Dorstense aak aan toe. Latere bronnen herhalen deze opvatting meestal.
- Volgens G.J. Schutten horen ook het stevenschip en de in Nederland gebouwde Overlanders in het rijtje thuis.
Konijnenburg bespreekt na de bovenlander andere schepen van de Rijn daarbij komen onder meer de Slechtaak, Hagenaar, Turfijker e.d. ter sprake. Het zijn deze types die Schutten bij de Nederlandse Bovenlanders indeelt. Andere schrijvers rangschikken deze schepen gewoon onder de lastaken.
De term Oberlander die onze Oosterburen gebruiken, lijkt aldaar geheel gereserveerd voor de zestiende en zeventiende-eeuwse modellen met vlakke achterkant en zijroer.
Konijnenburg maakt elders ook onderscheid tussen de schepen stroomopwaarts en de schepen stroomafwaarts van Bonn. Bij de Overlander en de Samoreus daarentegen noemt men vaak Keulen als referentie punt. Dat alles heeft bij deze en gene tot de nodige verwarring geleid.
~bovenlast: 1>: het gedeelte van de lading dat boven het ruim uitsteekt. Meestal deklast genoemd..
De term bovenlast blijkt onder meer in de zuidelijke veenderijen gebruikt te zijn.
Bron: Woordenboek van Limburgse dialecten 1987
2>: hoeveelheid lading die de afgesproken hoeveelheid te boven gaat. Ook bovental genoemd.
Het kwam nog wel eens voor dat de verlader tijdens het laden bemerkte dat er toch meer lading bleek te zijn dan verwacht. Kon een schip die extra lading nog hebben (zowel qua volume als gewicht) dan moest er vaak duchtig onderhandeld worden. Daarbij stond de schipper dan meestal wel in een gunstige positie, want een ander schip laten komen voor het restant was natuurlijk erg prijzig.
~bovenlicht:
licht doorlatende constructie die boven een ruimte, bijvoorbeeld een machinekamer, van het schip geplaatst is. Ook hemellicht genoemd. Bij bewoonde vertrekken spreekt men echter meestal van een koekoek.
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~bovenloop:
gedeelte van de rivier dat zich 'nabij' de oorsprong van de rivier bevindt. De bovenloop vaan de rivier wordt gekenmerkt door een hogere stroomsnelheid, een geringere breedte en meestal ook een minder bochtig karakter.
De bovenloop van zijrivieren hebben deze eigenschappen echter slechts in geringe mate.
~bovenloper: 1> een schip dat ver stroomopwaarts (de Rijn) kan varen; een hardloper.
2>ijsbreker of ijsbrekende sleepboot, die om het ijs te breken op het ijs schuift, waarna het ijs onder het gewicht van het vaartuig breekt.
Gerelateerde term: onderloper.
scheepstype. Aan de Keen verwante Aak (vrachtschip) van niet al te grote afmetingen. Vaartuig met ruime heves en een klaphekkenroer. Volgens de tekeningen van E. van Konijnenburg: zeilvaartuig zonder zwaarden, grotendeels open alleen voor de mast bevindt zich een klein verblijf. De voorpiek is echter weer open. Achterin bevindt zich een ruime stuurkuip. De afmetingen van het door Konijnenburg getekende vaartuig bedragen circa 15,45 bij 3,43 bij 1,42 meter.
Wat groter dan de Bovenmaasse Baggeraak was de Hedelse aak.
Gerelateerde term: baggeraak.
~bovenmaats:
met minstens één afmeting groter dan de maximaal toegstane scheepafmetingen.
BOVENMAATS BORD
: zwart bord met wit andreas kruis dat men op het voorschip diende te voeren wanneer men op de vaarweg Amsterdam-Wijk bij Duurstede-Gorkum met een bovenmaats schip voer.
Met het ingebruik nemen van het Amsterdam-Rijnkanaal in 1952 verdween dit bord. De maximale afmetingen waren 85 meter lengte en een breedte van 11,5 meter bij 2,15 meter diepgang of een breedte van 10,2 meter bij een diepgang van 2,6 meter.
~bovenman: 1>visser die bij het uitzetten van de zegen toezicht houdt. Ook inzetter genoemd.
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
Bron: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~bovenpost:
balk of zware plank aan de bovenzijde van iets; in het bijzonder de bovenste post van een zwaard.
Een enkele maal ook bovenschacht genoemd.
~bovenreling:
het bovenste horizontale deel van een reling.
~Bovenrijn,
Oberrhein:
vertaling van Oberrhein. De Rijn tussen Basel en Bingen.
Niet te verwarren met de Nederlandse Boven-Rijn.
Tegenwoordig zijn schippers geneigd om alleen het gedeelte tussen het hoger gelegen Mannheim tot aan Basel (of eigenlijk Rheinfelden, ca. 18 km. stroomopwaarts) de Bovenrijn te noemen. Vroeger was de Rijn boven Bingen echter nauwelijks bevaarbaar en lag de zaak dus anders.
Alhoewel er boven Rheinfelden nog wel scheepvaart is, geldt deze plaats momenteel als eindpunt voor de Rijnvaart. De Rijnkilometertelling begint echter in Konstanz
~Boven-Rijn:
officiële aardrijkskundige aanduiding voor het stuk Rijn tussen de Nederlands-Duitse grens (Spijk) en de Pannerdensekop (de splitsing met de Waal). In dit gedeelte van de Rijn bevindt zich het Bijlandsch Kanaal.
Niet te verwarren met de Duitse Bovenrijn.
~bovenrivier: 1> het gedeelte van een rivier waarop de invloeden van eb en vloed niet meer merkbaar zijn. Het gedeelte waar deze invloed wel merkbaar is noemt men de benedenrivier.
2> niet vast omschreven term: Voor sommige schippers dat gedeelte van de rivier wat duidelijk het karakter van een rivier, flinke stroomsnelheden en de ene na de andere bocht, toont.
~bovenschip:
groep van schepen uit een hoger gelegen vaargebied.
In België heeft de term onder meer betrekking op de Denderpleit en het Dijleschip.
~bovenschoor: knie aan de bovenzijde van een rust.
~bovenschutten:
minder gebruikelijke term voor opschutten.
~bovensim:
lijn die ter extra versteviging langs de bovenrand van het visnet gezet is. Indien de bovenkant van het net voorzien is van kurken/drijvers dan ook kurksim genoemd. Het verschip met de bovenreep is me niet geheel duidelijk. Zie ook ondersim.
~bovenstrijker: 1>mast, waarvan het ondereind niet door het dek heen steekt. [afbeelding]
Het draaipunt van de mast, de mastbout ligt meestal een flink eind boven het dek. De meeste grotere vrachtschepen hebben een bovenstrijker, kleine lage scheepjes, zoals bijv. het skûtsje een onderstrijker.
De meeste zeilende schepen hebben de strijktalie bovendeks. Voor zover ik weet zijn er wel enige houten vrachtschepen met een strijktalie onderdeks geweest, maar deze types zijn reeds lang uitgestorven. Een onderdekse strijktalie vindt men op sommige schepen met een laadtuig of zelflosser.
~bovenstroom:
de stroming in de bovenste waterlaag.
~bovenstrooms:
tegen de richting van de stroom in zijnd.
Zie ook uitleg bij stroomopwaarts.
~bovental:
het aantal, boven de in de vervoersovereenkomst opgegeven, goederen. Zie ook bovenlast.
Weinig gehoorde term die voornamelijk in de turfvaart gebruikt schijnt te zijn.
~boventuimelaar:
het bovenste 'wiel' waarover de emmerketting van een baggermolen loopt. Dit wiel is meestal vijfkantig en wordt daar ook het vijfkant genoemd. Mogelijk een Vlaamse term in Nederlandse publicaties trof ik bonkelaar.
Genoemd in: Beste Bischikbare Technieken voor de ontginning van zand, grind, leem en klei. Vlaams BBT-Kenniscentrum.
~bovenvisser:
1> iemand, die hoofdzakelijk op de bovenrivieren vist.
: grote Brabantse boot sterk gelijkend op de Grote Brabander echter iets kleiner. Het vaartuig werd gebruikt voor de visserij op de Boven-Schelde. Opvallend zijn de extra hoge roeidollen op het voordek en de bijbehorende lange roeispanen.
~bovenvleugel:
deel van de zegen dat het dichtst bij de viskade blijft. De term hanteert men onder meer te Dreumel, Heerwaarden, Wamel, Kerkdriel, enz. Verder gebruikt men onder meer de term achterzegen. [Diverse termen inzake het vistuig>.]
Bron: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~bovenwater: 1> water dat vanuit een hoger gelegen gebied komt.
Ook opperwater genoemd.
~braak:
diepe poel die achter blijft na een dijkdoorbraak. Zie verder bij wiel.
~braam:
uitsteeksel aan versleten staaldraad; minder gebruikelijke term voor vleeshaak.
~braauwen:
oude schrijfwijze van breeuwen. onder meer terug te vinden in de braauwwaal.
Ondermeer voorkomend in het gedenkboek van de ENTOS in 1913.
~braauwwaal:
de braauw- of timmerwaal was een door palen afgeschermd gedeelte van de Amsterdamse haven waar de schepen hersteld, gebreeuwd/gebraauwd, opgekalefaterd werden.
De Braauwwaal lag recht voor de invaart naar de huidige Oude Schans, toen nog Monkelbaans waal geheten.
mogelijk een bepaald type zeilend vrachtschip, maar zeker is dit niet.
Tot op heden zijn mij slechts twee vermeldingen en afbeeldingen bekend. Beide afbeeldingen tonen forse tjalkachtige schepen met twee masten. Het schip dat door G. Groenewegen afgebeeld wordt heeft een paviljoen en roef. De afbeelding van P. Le Comte lijkt een zwaarder gebouwd schip met roef en statie te tonen. Hij noemt het tevens een Gaffelaar.
De schepen zouden 60 tot 100 ton groot moeten zijn. Vooralsnog houd ik het er op dat de term Brabants beurtschip op het gebruik en niet op een bepaald scheepstype slaat. Het is dus een beurtschip van een scheepstype wat tussen Antwerpen en Rotterdam gebruikelijk was.
~Brabantse beurtschuit:
waarschijnlijk gelijk aan de Vlaamse beurtschuit.
De term valt min of meer bij Maurice Kaak. Het is mij echter niet geheel duidelijk of hij er de Vlaamse beurtschuit of de Brabantse schuit mee bedoelt. Ik hou het dus op de eerste.
De Brabander heeft onder meer volgens G.J. Schutten slechts twee gangen voor kim en zij. Het brede berghout kan men eventueel als derde gang zien. Het schuitje maakt daardoor een nogal hoekige indruk. De Vlaanderse boot zou zich van de Brabander voornamelijk onderscheiden door een plat vlak.
Met een 'Belgische boot' kan ook een Schelde jol bedoeld worden.
grote variant van de voorgaande en zo te zien met visbun. Mogelijk is dit echter een droge bun, want in de zijdes zijn geen kaarborden te zien.
Iets kleiner dan de Grote Brabander was de Bovenvisser, wat groter was de zeilende Benedenvisser, ook bekend als Mariekerkse jol.
Haalmeijer en Vuik zien in de Mariekerkse jol een groter en sierlijker gebouwde Brabander. Of zij daarbij de schippersboot dan wel de Grote Brabander voor ogen hadden, is me niet bekend.
Zowel Schutten als Seghers en de Bock reppen niet over de aanwezigheid van een tuigage.
De vaartuigen worden ook omschreven als Brabantse visboot.
~Brabantse Pleit:
scheepstype waarvan weinig betrouwbare gegevens bekend zijn. Bovendien zijn de beschrijvingen niet eensluidend. Sopers stelt: "..... De Brabantse pleit is dan mogelijk een voorloper van de latere (negentiende eeuwsche) 's-Gravenmoerse aak. ... ". G.J. Schutten (blz.367) schrijft echter dat het Hengstachtige typen van circa 18 x 3,2 meter waren, die tot in de 18de eeuw, voor het vervoer van turf gebruikt werden.
Versteeg beschrijft ze echter wel echte Pleiten. Ze wijken daarbij echter niet af van de gewone, Vlaamse, Pleit.
scheepstype, vrachtschip. Tjalkachtig schip dat tot de Schuiten gerekend wordt. Stevig gebouwde platbodem met een breed vlak en tamelijk krappe boegen. De licht gekromde voorstevenbalk eindigt in een sterk naar binnen wijzende punt. Tot ca. 25 meter lang en 180 ton groot. De Brabantse schuit had volgens E.W. Petrejus een statie en een paviljoen, maar nooit een roef. Ze worden daarom ook Statie-paviljoenschuit genoemd. Het waren éénmasters met een gaffeltuig en werden daarom ook Gaffelschuit genoemd.
Volgens Seghers en De Bock had het schip een strijkbare mast, maar E. v. ir. E van Konijnenburg tekent een schuit met een vaste mast. Haalmeijer en Vuik verwijzen echter naar een verwantschap met de Zuid-Hollandse schuiten. Zij tonen een model uit het Antwerps museum dat geen paviljoen, maar wel een statie en roef heeft. Al met al kan men weer eens stellen dat de verschillende 'schepenkenners' het weer niet volledig met elkaar eens zijn en kan men dus niet op een correcte benaming en beschrijving van de types vertrouwen.
~braberschuit:
onbekend 18de eeuws scheepstype. Vermoedelijk een boerenschuit naar Brabants model. Circa 15 ton groot.
Het bestaan van dit type wordt gebaseerd op enkele vermeldingen in plaatselijke archiefstukken. Zie Haalmeijer en Vuik.
~bram(me):
half-fabrikaat staal meestal bestemd om tot plaatstaal uitgewalst te worden. Breedte minimaal 4x de dikte. Lengtes 6 meter of meer.
Het woord is afkomstig uit het Duits. Bron: kustvaartforum.com, https://de.wikipedia.org/wiki/Bramme en Volume 6, Zeitschrift des Vereines deutscher Ingenieure.
~bramzeil:
het is me niet bekend wat men hier in de BINNENvaart onder verstaat.
~brandberg:
verhoging op het werfterrein dat bij het branden van gangen gedienstig is voor het op toereikende hoogte op kunnen stellen van de brandschragen.
Peter Dorleijn, De bouwgeschiedenis van een botter. 1999.
~brandblusboot:
ongebruikelijke term voor een vaartuig dat uitgerust is met een brandblusinstallatie, meestal blusvaartuig of ook blusboot en brandweerboot genoemd.
~brandblussleepboot:
vrij weinig gebruikte term voor een sleepboot die uitgerust is met middellen om branden aan boord van schepen te blussen.
~brandblusvaartuig:
minder gebruikelijke term voor een vaartuig dat uitgerust is met een brandblusinstallatie, meestal blusvaartuig genoemd.
~brandbout:
combinatie van een stuk ketting, de stropketting en een zware stalen staaf, welke gebruikt wordt om, bij het krombranden, hefbomen aan hout te kunnen zetten.
Peter Dorleijn, De bouwgeschiedenis van een botter. 1999.
houten vaartuig dat bij oorlogsvoering gebruikt wordt om vijandelijke schepen en versperringen in brand te steken.
Alhoewel branders bekender zijn van de zee-oorlogsvoering zijn ze ook op het binnenwater gebruikt. Beroemd is de inzet van branders bij het beleg van Antwerpen in 1585. Deze branders hadden door de aanwezigheid van een grote hoeveelheid kruit in combinatie met grote stukken steen en schroot een verwoestende kracht. Het rechter vaartuig in de afbeelding maakt gebruik van een waterzeil/stroomzeil.
Schepen die met zekere regelmaat met brandhout vervoeren, wijken meestal weinig af van andere schepen. Alleen de stuurinrichting is meestal zodanig uitgevoerd, dat men deze, in verband met de grote dode hoek die de deklast met zich meebrengt, naar een hoger punt kan verplaatsen.
~brandhoutschuit: schuit waarmee men brandhout vervoert.
Gevonden in: Handleiding tot den Burgerlijken Scheepsbouw door F.N. van Loon Workum 1838.
Deze omschrijft de schepen als overnaads geklonken en van de IJssel op Holland varend. Zou hiermee een voorloper van de brandschuit bedoeld worden?
Voor stro en hooischuiten kiest men meestal een wat breder model schuit.
~brandijzer: 1> gloeiend heet gestookte stalen staaf, waarmee gaten in hout gemaakt worden.
2> krom gebogen stuk staal, dat als mal voor het boegbranden dient. Een brandroe.
3>, eigenlijk: brandmerkijzer. Lange stalen staaf met aan de 'voorzijde' een teken of symbool dat men na het heet stoken in het hout kan branden. Zie verder bij merkijzer. Zie ook brandmerk.
4> volgens Witsen: een metalen schraag waarop het krom te branden hout rust. Een brandschraag.
5> ijzer gedienstig bij buigen van planken tijdens het boegbranden. Bijv. een wolhaak, een schelhaak of een brandezel.
~branding:
de wijze waaop golven komende van groot water op een glooiende oevers of ondieptes stukslaan.
Brandmerken worden altijd langs de bovenrand van een vast metalen deel geplaatst. Bij voorkeur op het achterschip. Men vindt ze onder meer
- aan de achterzijde van opbouwen
- op het achterschild van de den
- op het achterschip, op de bovenzijde van de potdeksel of van de rand langs het dek danwel vlak daarnaast
- in de rand waar de eventueel aanwezige koekoek op rust
- in de achterkant van een stalen hemellicht
- langs de voorrand van het paviljoen, aan de bovenzijde, soms als het paviljoen hoog is aan de voorzijde, nabij de ingang
- als de achterkant van een roef niet bereikbaar is aan de zijkant dicht bij de achterzijde
- achteraan aan de zijkant van de den
- naast de ingang van een achterroef op een sleepboot
- soms in de voorkant van de roef
- soms in de zijkant van het vaartuig
- in het achterluik van een dekschuit
- in de mastkoker
- in de zijkant van het ketelhuis op een baggermolen
kortom op elk mogelijke plaats waar de ijkmeester maar een beetje handig bij kan.
Bron: liggers scheepsmeetdienst.
metalen schraag waarmee de, te buigen, gang , tijdens het boegbranden gesteund wordt.
De brandschraag kan bestaan uit een verplaatsbare metalen frame met twee vertikale staanders. Op verschillende hoogtes kunnen aan deze staanders horizontale stangen, draagbouten, bevestigd worden waarover het krom te branden hout gelegd wordt. Hoogte, sterkte en uitvoering verschilt van geval tot geval.
~Brandschuit: 1> scheepstype behorend tot de turfpramen.
Gestrekt, laag, vaartuig met platte bodem, hoekige kim, rechte naar buiten vallende zijdes, bijna ronde voor- en achterkant en gekromde steven.
Te onderscheiden in de Hoogeveense of Kleine brandschuit; ca. 10 ton groot, 11 m lang en 2,6 m breed, en de Meppeler of Grote brandschuit; ca. 20 ton, ongeveer 13 m lang en 3,1 m breed. De holte van deze schepen was ca. 72cm. Tussenliggende afmetingen en iets afwijkende modellen kwamen echter ook voor.
Met wat goede wil kan men een brandschuit zien als een wat eenvoudigder versie van de marktpraam zonder settelboorden.
Het vurenhouten vlak eindigde zowel aan de voor als achterzijde zowat rond, maar toch met een duidelijke puntige knik in het midden. Het was aan de achterzijde weinig, aan de voorzijde zo mogelijk nog minder smal, dan op het breedste punt. De bovenomtrek van het vaartuig had min of meer dezelfde vorm alleen waren voor en achterzijde nog ronder maar toch nog met een duidelijke knik. Voor en achtersteven stonden zowat vertikaal en waren licht gekromd. De voorstevenbalk volgde het model van de voorsteven, de achterstevenbalk was aan de achterzijde recht en stond nagenoeg vertikaal. De zijdes vielen minder dan 30 graden naar buiten, daarboven kwam een ca. 22 cm breed berghout. Over een groot deel van het schip lag het berghout recht. Het boog op minder dan twee meter van de stevens omhoog naar de punt van de stevens, die ca. 50 cm hoger waren dan de zijde. De vaartuigen hadden geen boeisel.
De schepen hadden een buikdenning maar het ruim was niet bewegerd. Wanneer ze graan moesten laden, werd het ruim gegarneerd. Ze hadden geen gangboorden, alleen een klein voor- en achterdek. Over de lading werden langsscheepse planken gelegd, zodat men toch naar voor kon lopen of kon bomen.
De Grote praam had onder het voordek een klein vooronder. De pramen werden gejaagd en hoofdzakelijk voor het vervoer van turf gebruikt. Ze voeren van de veenderijen naar de marktplaatsen Zwartsluis, Zwolle en somtijds Kampen.
Bronnen: G.J. Schutten 'Verdwenen schepen', Encyclopedie van Drenthe, e.a.
~brandspuitschuit: schuit die men reserveerd heeft om de brandspuit mee te verplaatsten, dan wel de schuit waarin de brandspuit al dan niet permanent in opgesteld is.
De term was begin 19de eeuw in gebruik. Het is de voorloper van de blusboot en de brandweerboot.
~brandstofbunker:
opslagruimte voor een willekeurige brandstof, maar vaak bedoelt men er een kolenbunker mee.
Vroeger gebruikte men bij vloeibare brandstoffen soms wel de term oliebunker.
~brandstofkolf:
naam voor de brandstofvoorraadkamer bij Kromhout brandstofvergassers.
~brandstofovervulbeveiliging:
systeem dat moet voorkomen dat er tijdens het bunkeren van gasolie, brandstof op het water komt. Zie verder bij overvulbeveiliging.
~brandstofschip:
belachelijk synoniem voor tanker.
Voor het eerst online gevonden bij RTV Utrecht op 8 september 2011.
~brandstoftoeslag:
vergoeding die men voor de te varen afstand krijgt, wanneer men in daghuur vaart.
Gerelaterde term: gasolietoeslag.
~brandstofvergasser,
haard:
onderdeel van een gasgenerator. Gesloten constructie waarin vaste brandstoffen, met behulp van deze brandstoffen, dusdanig verwarmd worden dat hiervan een groot gedeelte vergast.
~brandvlag:
licht blauwe vlag, met daarin, in wit, de hoofdletter F. Deze vlag moest vroeger door tankschepen gevoerd worden.
Tankschepen hadden bovendien de verplichting om langs de bovenrand van het vaartuig rondom een blauwe band geschilderd te hebben.
~brandweerboot:
overheidsvaartuig dat bestemd is om bij het blussen van branden dienst te zoen. Zie verder bij brandweervaartuig.
~brandweeropleidingsschip,
mobiel oefenterrein brandweer:
voor het doel aangepast (tank)schip waarin diverse voor de brandweer relevante situatie aan boord van schepen, nagebootst kunnen worden.
1> willekeurig vaartuig in dienst bij de brandweer. [A>]
Gerelateerde term: hulpvaartuig.
In veel, maar niet alle, gevallen handelt het zich niet om een een open vaartuig, een boot, maar om een gedekt vaartuig, een schip! [uitleg] Brandweervaartuig is dus in de meeste gevallen een correctere term.
~brakken:
als gevolg van een dijkdoorbraak ontstane poel. Zie verder bij brekken.
~bras: 1a> naar achter gericht touw aan de nok van een ra.
In sommige beschrijvingen noemt men ook een naar voor gericht touw een bras. Men dient dat echter een contrabras te noemen. Brassen trof men aan bij bijna alle razeilen, eigenlijk dus alleen bij zeegaande boeiers en op kofschepen.
Bron: Peter Dorleijn, De bouwgeschiedenis van een botter. 1999.
4> door enkelen gebruikte term voor de aap.
Helaas dachten sommige schrijvers dat de aap ook bezaan(bazaan) genoemd werd en zo komt men dan ook bras als synoniem voor bezaan tegen.
Bron: Peter Dorleijn, De bouwgeschiedenis van een botter. 1999.
~brasemdrijfnet: zalmdrijfnet dat voor het vangen van brasem gebruikt wordt. Ook brasemnet genoemd.
Diverse termen inzake het vistuig L> .
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~brasemnet: zalmdrijfnet dat voor het vangen van brasem gebruikt wordt. Ook brasemdrijfnet genoemd.
Diverse termen inzake het vistuig L> .
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~braswant:
al het touwwerk behorende bij de brassen.
~breed:
1> ruim, niet benepen.
DE WIND BREED HEBBEN
: op de gewenste koers met ruime wind kunnen varen.
2> ter onderscheid van iets dat smaller is. a> bepaalde maat zeildoek.
Volgens Pieter Le Comte in Praktikale zeevaartkunde en theoretische kennis, voor handel en scheepvaart uit 1842, is dat 0,795 Hollandse el wat overeenkomt met 79,5 cm. Smal in dit geval is 77,4 cm. Ook het zogenaamde Karldoek heeft die breedte.
BEST BREED
: benaming van een bepaalde kwaliteit breed zeildoek. Er bestond ook best smal en best karl.
Bron: Catalogus der Algemeene nationale tentoonstelling. Haarlem 1861, Volume 1 via Googlebooks.
1a> bij de oude, in hout gebouwde scheepstypes van voor ca. 1900: een fors razeil aan de voorste mast op een schip dat een gaffel- of sprietzeil voert. De breefok wordt in plaats van een normale fok gevoerd. De breefok verschilt daarin van het schoverzeil dat dit laatste zeil in combinatie met fok en kluivers gevoerd wordt.
Gerelateerde termen:
binnenbras,
bovenstok,
buitenbras,
onderstok,
razeil.
bij onder meer de Botter: een hoog smal rechthoekig zeil, aan de bovenzijde voorzien van een kleine ra en die niet met de mast verbonden is, welk zeil, bij gunstige wind, naast de fok gevoerd wordt.
~breek:
poel die bij een dijkdoorbraak achterblijft. Zie verder bij wiel.
~breekbeitel:
in de scheepsbouw: een grote beitel om 'kepen' te slaan.
Bron: Mr. J. van Lennep in het Zeemanswoordenboek van 1856. Wat van Lennep nu precies met deze kepen bedoelt, is me niet duidelijk. Ook is niet duidelijk of er een beitel voor hout, steen of voor metaal bedoeld wordt.
N.B. In een enkele bron soms omschreven als: "stuk gereedschap om breeuwnaden schoon te krabben". Dit is, naar mijn mening, niet juist. Een dergelijk gereedschap noemt men gewoonlijk een breeuwhaak. Er werden wel beitels gebruikt om bestaande breeuwnaden iets verder te openen opdat het makkelijker zou worden het werk tot diep in de naad te drijven.
~breekcontract:
overeenkomst tussen de waterwegbeheerder en de eigenaar van een ijsbreker of ijsbrekende sleepboot over het verrichten van breekwerk indien zulks noodzakelijk mocht blijken te zijn.
~breekwater:
oude, waarschijnlijk 17de eeuwse term, voor golfbreker en voor een strekdam, later ook van toepassing op golfbreker aan boord van een schip.
~breeuwhaak(je):
(klein) haakvormig werktuig waarmee men oude breeuwnaden schoon krabt. Ook nadentrekker, naadhaak, plukhaak en krabhaak genoemd.
Zie ook bij breekbeitel.
palmhouten hamer met ronde, dubbelzijdig, tapse kop [A>], soms echter ook een vrij forse houten hamer met rechthoekige kop.
In de kop van de palmhoutenhamer, zo vertelt men, werden vaak, ter bevordering van de klank, drie stukjes hertshoorn ingeslagen. Aan de klank van de hamer kon men namelijk horen of het werk vast genoeg geslagen was.
~breeuwlat:
lat waarmee de breeuwnaad afgedekt wordt. Verkorting van breeuwsellat.
~breeuwmes,
kalfaatmes,
kalefaatmes:
mes dat bij voor het snijden en stoppen van het werk gebruikt wordt.
~breeuwnaad,
kalfaatnaad,
kalefaatnaad:
kier tussen twee houten delen, die gebreeuwd is. [A>]
~breeuwsel: 1> veenmos, waarmee men breeuwnaden vult.
2> willekeurig materiaal waarmee men breeuwnaden vult. Zie werk.
~breeuwsellat:
lat waarmee men een breeuwnaad afdekt. Ook breeuwlat genoemd.
Deze techniek, als mede het sintelen was in de Middeleeuwen nog vrij gebruikelijk. Later verdwijnt deze. De latten werden voornamelijk op de meest kwetsbare plaatsen aangebracht.
~breeuwspijker:
nagel met grote platte kop, zowel gebruikt om het werk in de naden te houden, als om de breeuwsellatten vast te zetten.
~breeuwstoel,
kalfaatbank,
kalefaatbank
:
eenvoudig bankje, waarvan alle drie de maten als de hoogte benut kunnen worden.
~breeuwwerf:
werf of bedrijf dat zich bezig hield met het herstellen van bestaand breeuwwerk. Deze bedrijven leefden voornamelijk van het werk aan zeeschepen, maar sloegen de kleintjes niet altijd over. De activiteit werd meestal gecombineerd met ander reparatiewerk.
Bron: nventaris van de Collectie Louis Meijer: scheepswerven via Stadsarchief Amsterdam.
~breeuwwerk,
kalfaatwerk,
kalefaatwerk: 1> dat gene dat men bij het breeuwen tussen de naden slaat. Zie verder bij werk.
~brettelstrang:
losse strang voor het geval er meer schepen zijn dan het sleeplier aan kan. Zie verder bij brittelstrang.
Zie ook Tekst Rijnsleepvaart.
~bretteltouw: 1> waarschijnlijk bedoelt men de staaldraad waar de brittelhaak aan op gehanden is; de britteldraad.
Zie ook Tekst Rijnsleepvaart.
