~schiemannen: 1> eigenlijk: het werk van een schieman(1) doen.
2> opruimen en herstelwerkzaamheden verrichten. In het bijzonder wanneer het de tuigage betreft.
Dat alleen het blokkrabben/schrapen schiemannen genoemd zou worden, zoals G.J. Schutten beweert, kan ik niet onderschrijven.
Ook het vrij frequente reguliere schoonmaken en teren van houten vissersschepen werd wel schiemannen genoemd.(bron: nieuwlanderfgoed.blogspot.nl/2013/11/).
3> een jaarlijkse, grote onderhouds- en controlebeurt verrichten.
4> tegenwoordig ook sierknoopwerken maken, schiemanswerk(3) doen.
~schiemansgaren:
geslagen 2 tot 6 strengs geteerd of ongeteerd hennep touw dan wel geteerd sisal met een diameter van 3 tot 6 mm.
Schiemansgaren wordt gebruikt voor het bekleden van touwwerk, voor muizings, enz.
Schiemansgaren tot een dikte van 4mm wordt ook wel huizing genoemd.
~schiemansgereedschap:
het gereedschap dat een schieman gebruikt.
[Afbeelding]
~schiemansplank:
onder zuiderzeevisser nog al eens gebruikt synoniem voor het bootsmanstoeltje.
~schieten:
1a> het laten zakken van de steng. b> schoot laten gaan. Het los laten, los maken, van een touw. Verouderd. c> van een schip: voort laten gaan, laten drijven, e.d.
Ondermeer vermeld in: Nederlandsche wetgeving op de scheepvaart, door mr J.W.C. van Hasselt 1843.
Reglement voor de haven der stad Amsterdam 1834
Ondermeer vermeld in: Nederlandsche wetgeving op de scheepvaart, door mr J.W.C. van Hasselt 1843.
Reglement Groot Noord-Noordhollandskanaal
3> volgens Th. H. van Doorn ook gebruikt in de zin van opschieten; netjes opruimen van touwwerk.
4>
SCHIETEND OMHOOG KOMEN
: met schokken tegen de werf naar boven komen.
Dit kwam voor op sleephellingen waar touw gebruikt werd om de slede waarop het schip stond uit het water te trekken. Door de wrijving werd bij het aantrekken van het touw, het touw zover opgerekt dat, op het moment dat de wrijving overwonnen werd, het schip met een ruk vooruit schoot. Dit verschijnsel was het sterkst op langshellingen.
Bron: Ir. J. van Duijvendijk, Het liefst eigen baas. 2016.
~Schietschip:
Term voorkomend in de liggers der meetdiensten waarmee mogelijk een pakschuit of aanverwant type beurtschip bedoeld wordt.
Vermoedelijk had er schietschuit moeten staan. Er zijn nog 4 inschrijvingen met het scheepstype schietschuit. Dat zijn echter wel vier opeenvolgende inschrijvingen, dus vermoedelijk allemaal van dezelfde scheepsmeter.
3> niet voldoende bekend. Afbeeldingen op Maritiem Digitaal tonen grotendeels open vaartuigen met een redelijke lengte en niet al te veel zeeg. Deze kunnen gezeild worden. Ze werden gebruikt om de visnetten uit te zetten; te schieten.
Het is niet echt duidelijk of het zich hier om schouwen handelt. Uit sommige bronnen blijkt namelijk dat deze vaartuigen ook gebruikt werden om mensen over te zetten en de term Schouw staat immers ook voor veerdienst.
De term schijnt voornamelijk in het zuiden in gebruik geweest te zijn en volgens een enkele bron gaat het dan daarbij om een forse Hollandse boot, die aan de achterzijde geen heve, maar een spiegel heeft. De vlakke spiegel zou voordelig zijn bij het uitzetten der netten. Zo beweert deze bron.
4> foutief gebruikt als synoniem voor Schietschuit.
16-17de eeuws scheepstype. Vrij lang en smal een beetje op een Kaag lijkend vaartuig met nauwelijks enige zeeg. Erg vol en rond achterschip (Nicolaas Witsen lijkt zelfs een spiegel te tekenen), vrij steil staande steven. Volgens de ets van Nooms een erg voorlijk geplaatste mast met een 'fokkemastje' op het voordek.
De meeste bronnen noemen schietschuiten vrijwel alleen in verband met het beurtveer Utrecht - Amsterdam. Er zijn echter wel laat zestiende eeuwse tolregisters onder meer uit Arnhem en Tiel die ook schietschuiten vermelden. Nog latere vermeldingen buiten die met betrekking tot het 'Utrechtse veer' zijn echter schaars.
De tuigage van het door Nooms uitgebeelde exemplaar en de aard van het vaarwater (Vecht, Weespertrekvaart/Gaasp) doet mij vermoeden dat het vaartuig toch meer op paardekracht dan op windkracht aangewezen geweest zal zijn. Uit zeventiende eeuwse ordonantieën en ook latere geschriften blijkt bovendien dat de Utrechtse schietschuiten geen zeil mochten voeren. Een andere prent van Nooms toont schietschuiten aan het Singel te Amsterdam. De trekschuit op Utrecht vertrok echter vanaf het Rokin tegen over de Nieuwe Zijdskapel en in Utrecht vanaf de Viebrug. Mogelijk maakt Nooms hier dus een vergissing.
Volgens Nicolaas Witsen hadden de schietschuiten een lengte-breedte verhouding van ongeveer 7 op 1 (de holte was circa een tiende van de lengte). Het maakt de verklaring van Mr Jhr. J. van Lennep dat het een schietschuit genoemd werd vanwege zijn snelheid aannemelijk en de prent van Nooms weer wat onwaarschijnlijker.
John Murray schrijft in zijn in 1840 uitgegeven 'Hand-book for Travellers on the Continent' over de 'sneldienst' tussen Amsterdam en Utrecht dat deze met twee paarden een snelheid van ruim 10 knm/u haalde. Is zijn 'Vliegende Schuit' misschien de schietschuit?
Een mogelijke verklaring voor de naam kan misschien ook gezocht worden bij het Duitse 'schieben' schuiven. Immers noemt men sommige beurtvaarders in Groningen schuitenschuivers.
Volgens de 18de eeuwse historicus J. Wagenaar mochten de schietschuiten als enige ook buiten de aangewezen plaatsen (binnen Amsterdam?) laden en lossen.
De naamgeving van deze schuiten kan misschien ook iets te maken hebben met de vissersvaartuigen die men schietschouwen noemt.
2> Term voorkomend in de liggers der meetdiensten waarmee mogelijk een pakschuit of aanverwant type beurtschip bedoeld wordt.
Slechts 4 inschrijvingen vermelden het scheepstype schietschuit. Het zijn echter wel vier opeenvolgende inschrijvingen, dus vermoedelijk allemaal van dezelfde scheepsmeter.
.
3> bepaald type boerenschuit uit de regio rond Enkhuizen (Drechterland). Qua model stemt deze schietschuit overeen met de Drechterlandse veldschuit.
3> foutief gebruikt als synoniem voor Schietschouw.
1>katrolschijf,
blokschijf
: cilindervormig lichaam met een diameter van meer dan 5 maal de dikte, dat rond een as draait en in de omtrek een groef, de keel, heeft waarover een touw, staaldraad of ketting geleid kan worden. [U>]
De schijf vormt vaak een onderdeel van een blok.
Vergelijk: rol.
Men kent o.a. touw-, draad/kabel-, ketting- en nestenschijven.
~schijfbodemcutter: cutterzuiger met een liggend graafwiel in een behuizing die slechts in de graafrichting een opening heeft. Ook schijfbodemcutterzuiger.
~schijfbodemcutterzuiger: cutterzuiger met een liggend graafwiel in een behuizing die slechts in de graafrichting een opening heeft. Meestal wordt de term ingekort tot schijfbodemcutter.
krachtige lamp met parabolische spiegel, die in alle bruikbare richtingen draaibaar is. [Afbeelding]
Het is moeilijk te zeggen welk woord populairder is in de binnenvaart; zoeklicht of schijnwerper. In de meeste gevallen wordt het licht gebruikt om iets te beschijnen en niet om iets te zoeken, dus heb ik een lichte voorkeur voor schijnwerper.
~schijnwerperbediening,
zoeklichtbediening: 1> mechanische inrichting waarmee het mogelijk is de schijnwerper in diverse richtingen te bewegen.
2> electrische inrichting waarmee de schijnwerper op afstand bediend kan worden.
Gevonden op: Website Aebelina-skûtsjemuseum. Vernederlandsing van het Friese 'skilban'.
Aangezien scheepsonderdelen per type verschillen kunnen vertonen, kan men soms moeilijk van synoniemen spreken.
Gelet op de verklaring die men in 'Skipperstaal' van 'skilban' geeft, meen ik echter dat men dit toch wel als een synoniem moet zien
In het Vlaams schijnt men het de kromme schillebank te noemen.
b> zwaar of verzwaard deel van het boeisel op de kop, waarin de uiteinden van de braadspil rusten. Het boord, vormt het schild van de spil.
[T>]
Bij een aantal scheepstypes, waaronder de Botter vallen 'a' en 'b' samen. Het is me echter niet bekend of dit bij alle scheepstypes met schildboorden zo is. Ook zijn er misschien schepen met schildboorden en een ankerlier i.p.v. een braadspil gebouwd.
tegen een scheepsonderdeel gemonteerd blok, waarvan de schijf plat tegen dat onderdeel aanligt. [Afbeelding]
Een enkele maal ook schijfklamp genoemd.
~schillebank:
Vlaamse term voor een op het dek liggend deel ter hoogte van het voorschip ongeveer vanaf de mast tot aan de voorbolder.
De
KROMME SCHILLEBANK is het vervolg daarop en ligt ter hoogte van de boegen; het sluit aan op de velling.
Ook op het achterschip kent men schillebanken. De schillebanken sluiten aan op de buitenste dekplank.
Nederlandse constructies die hier op gelijken en dus termen daarvoor, heb ik tot op heden niet kunnen vinden.
De delen doen denken aan, maar zijn niet geheel vergelijkbaar met het Nederlandse binnenboord/draam en het schildboord. Dit laatste is dan echter meer de combinatie van de kromme schillebank en dat wat Maurice Kaakkepering noemt.
In latere jaren wordt de schillebank geringer van omvang en wordt een steun achter de boeisels, die in het Vlaams buiboegsels genoemd worden.
platte haak die in combinatie met touw of ketting gebruikt wordt voor het hijsen van vaten en daarom ook wel vathaak of kimhaak genoemd.
Schinkelhaken, ook wel schenkelhaken of alleen schinkel genoemd, worden gebruikt voor het hijsen van vaten met duidelijke randen. De haak dient daartoe in zekere mate op deze rand afgestemd te zijn. Voor houten vaten gebruikt men dus ruimere haken dan voor stalen. Het is meestal een haakvormig gebogen strip met daaraan een groot oog waardoor een ketting kan lopen. Voor kleine of lichte vaten gebruikt men soms een touwspruit met twee haken, maar dat is eigenlijk een krabber, die op een andere manier gebruikt wordt.
Onder meer te vinden in: Het beladen...... Duwaer & Van Ginkel, 1920. (via Delpher.nl)
~schip: 1> algemene term voor een vaartuig.
[L>overzicht soorten.]
[U>] 2> een vaartuig van redelijke omvang, voorzien van dekken. [LEES DIT]
Vroeger vaak uitsluitend gebruikt voor min of meer zeewaardige vaartuigen.
: in de meeste gevallen een schip, met alleen een vast voordek.
Vaak ook schuit genoemd.
EEN HOL SCHIP
: een schip met een grote holte.
een krom schip
: een schip met veel zeeg.
LEDIG SCHIP
: het schip met alle uitrusting, die voor het varen noodzakelijk is, aan boord en met alle brandstof- en watertanks gevuld, enz. enz. maar zonder enige lading.
een in 1653 gebouwd naar ontwerp van Jean Duson gebouwd schip dat door middel van een scheprad voort bewogen zou moeten worden en welk tot enorme prestaties in staat zou zijn. Het schip heeft echter nooit de werf verlaten.
EEN NAT SCHIP
: a> een schip dat makkelijk water aan dek krijgt. b> een schip met een visbun.
EEN OPEN SCHIP
: een schip zonder dekken en gangboorden. Meestal boot of schuit genoemd.
EEN PLAT SCHIP
: een schip met weinig holte.
EEN SCHERP SCHIP
: een schip met een vrij spits toelopend voorschip (en steile steven).
EEN SNEL SCHIP
: een groot vaartuig dat een snelheid van meer dan 40 km/u kan bereiken.
EEN STIJF of STAR SCHIP
: is een schip, dat niet werkt(c) (en daardoor onder bepaalde omstandigheden makkelijk schade oploopt)
brug bestaande uit een wegdek dat op een aantal schipvormige drijflichamen geplaatst is en waarvan een deel van het wegdek, voor opening van de brug voor de scheepvaart, weggevaren kan worden. Elk verwijderbaar deel wordt in sommige geschriften een juk genoemd.
~schipbrughaven:
haven waarin de schipbrug bij noodweer een veilige ligplaats kon vinden. Vaak ook gebruikt als ligplaats voor eventuele reserve delen van de schipbrug.
Een dergelijk haven schijnt er bij Vreeswijk geweest te zijn.
soort vaartuig waarmee men, door het gedeeltelijk af te laten zinken, sluismonden af kan sluiten. [Gerelateerde termen>].
Dit 'vaartuig' werd gebruikt als sluisdeur voor gegraven dokken of dokhaven en als afsluiting voor gewone sluizen wanneer dat voor onderhoud noodzakelijk was.
Na het indrijven, want van invaren kan men nauwelijks spreken, werden de inlaten open gezet en zonk het vaartuig in de opening tot het op de sluisdrempel stond. Voor het openen moest het vaartuig weer leeg gepompt worden.
Het lijkt erop dat ze voornamelijk in België gebruikt werden. In het Frans noemt men ze bateau-portes.
~schipgeld:
oude vorm van belasting (17de tot mogelijke 19de eeuw) die van uitvarende schepen verlangd werd. Waarschijnlijk waren alleen zeegaande schepen belastingplichtig.
~schiphuis,
schuitenhuis:
soort van over het water gebouwde schuur waarin één of meerdere vaartuigen ligplaats kunnen hebben. [Afbeelding]
De term wordt vooral in Friesland gebruikt. Vergelijk: boothuis, botenhuis.
~schiploon:
16de eeuwse term voor de totale vrachtprijs.
drijvende inrichting, waarbij een door de stroming van het water aangedreven rad de op het vaartuig opgestelde werktuigen aandrijft, maar alleen dan wanneer deze werktuigen niet voor werkzaamheden in of aan het water, laden en lossen van vaartuigen etc. gebruikt worden.
degene, die aan boord de uiteindelijke verantwoording draagt. [U>]
EEN BRUTALE SCHIPPER
: een schipper, die wat durft te wagen.
EEN ECHTE SCHIPPER
: sinds het verschijnen van het boek 'De laatste echte schippers.' een schipper, die nog met een zeilschip gevaren heeft.
EEN HAASTIGE SCHIPPER
: een schipper, die al een nieuwe reis aanneemt, voor de lading van de oude gelost is.
EEN NOORDELIJKE of ZUIDELIJKE SCHIPPER
: een schipper, die voornamelijk boven of resp. onder de grote rivieren vaart. De laatste wordt ook een benedenman genoemd.
EEN PARTICULIERE SCHIPPER
: een schipper die met een eigen schip vaart.
EEN REGIONALE SCHIPPER
: een schipper, die slechts in een beperkt vaargebied actief is. Een vorm van binnenvaart, die tot in het begin van de twintigste eeuw veel voorkwam. De bekenndste was in die tijd waarschijnlijk de veenkolonialeschipper.
VASTE SCHIPPER
: a: de schipper die normaliter op het desbetreffende vaartuig vaart. b: de schipper die normaliter op het desbetreffende traject vaart. c: een schipper die gewoonlijk met een bepaalde soort vracht voer.
Zo had je dus vaste schippers in de zandvaart, de turfvaart, de aardappelen vaart, enz. maar ook schippers die daarin slechts af en toe een reisje meepikten.
EEN WILDE SCHIPPER
, wildevaartschipper: een schipper in de wildevaart.
Vermeldingen van het woord schipper, dan als scipper, scepper of schipher, geschreven, vindt men reeds in de 15de eeuw. Het heeft dan niet alleen betrekking op de gezaghebbende aan boord, maar ook op de bemanning. In dit laatste geval wordt ook de term schipman (scipman, scepman, sceepman) en scheep(s)lui genoemd. Diverse bronnen tonen aan dat de term schipper tegen het eind van de 17de eeuw de gebruikelijke term was voor de gezaghebbende aan boord van een schip. Zowel op zeeschepen als ook op binnenschepen. De term kapitein raakt pas in de loop van de 19de eeuw in de binnenvaart, in zekere mate, in gebruik.
Velen reserveren de term schipper voor hen, die actief aan de beroepsbinnenvaart deelnemen. De bestuurders van jachten, schuiten, boten, e.d. worden door hen zelden schipper genoemd.
De term schipper is in de (meeste) wetten en reglementen de gangbare term voor diegene die het bevel over een vaartuig voert.
De term schipper wordt tegenwoordig (2012) ook gevoerd als 'titel' door hen die met goed gevolg de gelijknamige MBO3 opleiding afgesloten hebben.
Meer over het gebruik van de termen Schipper en Kapitein vindt men HIER.
De term binnenschipper wordt zowel als synoniem, als in aparte betekenissen (zie aldaar) gebruikt.
~schipperen: 1>
Oorspronkelijk: met beleid en eventueel in afwijking van de regels in orde brengen; goed zeemanschap tonen.
[U>]
Sinds ca. 1850 ook: weten te geven en te nemen.
Sinds ca. 1920 ook: ten einde problemen te voorkomen het met regels en voorschriften niet zo nauw nemen.
Sinds ca. 1960 ook: het (in het algemeen) met regels en voorschriften niet zo nauw nemen.
2a> het schipper
zijn. b> de laatste decennia ook: varen.
~schipperij:
de binnenvaart, in het bijzonder de vrachtvaart door partikuliere schippers.
~schipperin:
ongebruikelijk woord voor schippersvrouw. Vroeger voornamelijk in de zuidelijke Nederlanden in gebruik geweest. Thans weer aan populariteit winnend. Boven de rivieren leek de term.
schipperske populairder te zijn.
~schippersarmen:
de minvermogenden die uit de binnenschipperij hun hoofdinkomsten hadden en niet langer voldoende in hun voortbestaan kunnen voorzien.
De term is onder meer te vinden in: Beurtvaart tusschen Amsterdam en Mannheim, vice versa, anno 1832, A. Zweesaardt.
Het waren vaak de beurtvaart)gilden en later de compacten, die de zorg voor deze bevolkingsgroep op zich namen.
~schippersbaard:
zeer korte ringbaard.
Het is me niet bekend in welke periode en in welke mate deze dracht gebruikelijk is geweest.
~schippersbal:
feestelijke samenkomst van schippers. Deze samenkomsten werden meestal door schippersbonden of verenigingen georganiseerd. Soms ook waren het plaatselijke verenigingen. De bals werden meestal tijdens de gedwongen winterrust gehouden en natuurlijk vomde kerst en oud en nieuw ook een goede aanleding.
~schippersbedrijf:
de diensten en wat daar direct mee samenhangt die door een schipper met zijn vaartuig geleverd worden.
~schippersbehoeften:
die persoonlijke zaken die voor een schipper noodzakelijk kunnen zijn.
4> plaats waar men scheepsvolk, dus meestal voor de zeevaart, kon bespreken. Zie bij platjesbeurs.
~schippersbevolking:
de verzameling van aan boord van beroepsmatig gebruikte binnenvaartschepen levende personen.
~schippersbewijs:
door de belastingdienst verstrekt document, waaruit blijkt dat de schipper zijn belastingen voldaan heeft. Zie verder bij vlaggebewijs.
~schippersbijeenkomst:
vooraf vastgestelde ontmoeting tussen schippers tijdens welke bepaalde zaken besproken worden.
Het instrument van het blokkeren van vaarwegen wordt meestal gebruikt om hogere vrachtprijzen of een eerlijkere vrachtverdeling te bedingen. Blokkades waren er onder meer in 1919, augustus 1975, in zake noord-zuid vervoer Terneuzen 1981, de Granaria kwestie in 1987 en in de zomer van 1993
~schippersboek: 1> register waarin de varenden uit een bepaalde gemeente ingeschreven werden. Gerelateerde term: schipperskaart.
2> in de zeevaart: lijst van aanwezige scheepsbehoeften. (Verouderd.)
~Schippersboot: 1> minder bekend synoniem voor een bijboot ongeacht het type.
2> volgens sommige bronnen een in België gebruikte naam voor een Hollandse boot of aanverwant type. Mogelijk ook alleen gebruikt voor de Doesburgerboot.
3a> volgens Maurice Kaak de voorloper van de Brabantse boot! Het was een veel zwaarder en voller, bijna plompe boot.
b> al dan niet in de vorm Belgische schippersboot, synoniem met Brabantse boot.
4> naam van een beurtdienst (eind 19de eeuw) tussen Delft en Rotterdam.
~schippersbrood:
normaliter is dit een aanduiding voor scheepsbeschuit. Er werd echter, naar men zegt, voor schippers een brood gebakken dat, door het iets langer door te bakken, wat langer goed bleef. Het zou kunnen dat dit deze naam droeg, maar behalve de genoemde bron, heb ik daar geen bewijzen voor kunnen vinden.
Genoemd in: De Spits, door Waander Devillé. (online masterscriptie)
Indien op de juiste wijze behandeld is ook gewoon fabrieksbrood in gesneden vorm, zonder diepvries of koelkast, in alle seizoenen 6 of meer dagen te bewaren. Wij hebben dat, in de periode 1996 tot 2005, veelvuldig bewezen.
~schipperscafé:
café, dat regelmatig door schippers bezocht wordt. Vroeger de gebruikelijke ontmoetingsplaats van schippers, verladers , jagers en knechten. Vaak ook fungerend als postadres voor regelmatige bezoekers.
~schippersdracht:
datgene wat voor schippers aan kleding gebruikelijk was.
Voor zover bekend was er behalve de schipperspet geen speciale klederdracht onder de schippers en zelfs de pet was niet eens overal gebruikelijk. De kleding van de schippers verschilde over het algemeen weinig van de rest van de werkende bevolking in vergelijkbare omstandigheden. Zie verder bij schipperskleding.
~schippersfonds:
door de schippersgilden ingesteld fonds, waaruit toelagen aan weduwes en schipperskinderen verstrekt werden. In sommige gevallen ook opererend als een soort van onderlinge verzekering.
[Afbeelding lidmaatschap en reglementen]
~schippersgang:
bepaalde manier van lopen. Ook roeien genoemd.
~schippersgast:
verouderde term voor schippersknecht. (17de-18de eeuw)
~schippersgebruik,
schippersgewoonte
:
gewoonte of traditie in de binnenvaart.
Het woord 'scheepsgebruik' ken ik alleen in relatie tot de zeevaart.
Er zijn een groot aantal schippersgebruiken; de meesten daarvan zijn met het uitsterven van de 'oude garde' aan het verdwijnen. Van een aantal zaken wordt echter veronderstelt dat ze een gewoonte waren, maar ze blijken soms niet specifiek iets voor schippers of niet zo algemeen gebruikelijk geweest te zijn. Een aantal van deze schippersgebruiken zijn:
- vroeger werden schepen met een scherpe steile steven vaak opgesierd met twee boegsterren. Tegenwoordig ziet men daar vaak hypotheekstrepen. Machinekamerluiken worden vaak opgesierd met stripfiguren, terwijl men vooronderdeksels soms zelfs gebruikt voor hele landschappen. Ook op andere plaatsen op het schip vond ruimte voor diverse vormen van scheepssier (zie aldaar).
- men tracht te vermijden dat men met de roeven naast elkaar komt te liggen. Gaat men om en om liggen dan legt men meestal over het midden der luikenkappenloopplanken van het ene naar het andere schip.
- men trekt de schoenen, klompen uit voordat men de roef instapt. Ook loopt men niet met hard schoeisel over stalen schepen of met vieze schoenen over andermans schip (sommige schippers hadden echt liever natte voeten, dan dat ze andermans schip vies maakten).
- bij feestelijke gelegenheden wordt het schip gepavoiseerd. In sommige kringen is dat op trouwdagen, verjaardagen en dergelijke, bij anderen is dat (ook) op pasen, pinksteren en kerstmis.
- rond kerstmis vaart men met een kerstboom bovenin de mast/lichtmast.
- het voeren van de natievlag achterop lijkt pas na de Tweede Wereldoorlog een gebruik geworden te zijn. Buitenlandse schepen waren dat in Nederland WEL verplicht.
- buiten een bos stro ophangen ten teken dat het schip te koop is.
Andere gewoonten waren:
- nooit ergens licht laten branden.
- nooit meer drinkwater gebruiken dan strikt noodzakelijk was.
- wekelijks koper poetsen.
- wanneer het schip werd geijkt, gingen meubels en moeder naar één kant in de roef.
- blanke dekken die niet in de teer stonden, werden geboend met groene zeep en een scheutje lijnolie.
~schippersgemeenschap,
schipperskring:
de sociale eenheid die bepaalde schippers vormen.
~schippersgeslacht:
familie met een aantal op een volgende generaties, die op schepen in de binnenvaart werkzaam zijn of waren.
~schippersgewaad:
zeer ongebruikelijke term, mogelijk alleen literairgebruik. Zie schippersdracht.
~schippersgezegde:
spreekwoord, gezegde of uitdrukking die voornamelijk in de binnenvaart gebruikt wordt.
~schippersgezin:
een schipper en zijn directe familieleden.
De gilden waren een plaatselijk, soms regionale organisatie. Hierdoor is het moeilijk on voor de gehele binnenvaart één lijn te trekken. Veruit de meeste schepen vielen binnen de controle van de gilden.
Sinds het einde van de middeleeuwen voeren de meeste schepen in beurtdienst. Dat wil echter niet zeggen dat dezen ook de meeste vracht vervoerden. Het kwam bijv. bij grote stadsuitbreidingen wel voor dat schepen langdurig vast werk hadden buiten de beurtdienst om of verhuurd werden aan de stad, maar ook dan was de macht en invloed van de gildes aanwezig. Op zoveel mogelijk manieren trachtten de gildes al het vervoer naar zich toe te trekken. Voor de echte wildevaart schoot niet al te veel meer over. De schippers van de beurtdiensten waren verenigd in wat vaak het schuitenvoerdersgilde genoemd werd. Daarbuiten kende men dan het grootschippersgilde en het kleinschippersgilde. De leden van het grootschippersgilde hadden schepen van bijvoorbeeld 16 ton of meer en zij zwierven door het hele land. De leden van het kleinschippersgilde waren meer regionaal actief. De grens tussen groot en klein lag niet overal gelijk. Rond Gouda hanteerde men naar het schijnt 16 ton, in Rotterdam, naar men zegt, 30 ton. (resp. P.H.A.M. Abels; Gouda en Jeroen Punt; Rotterdam). In sommige regio's vielen ook de beurtschepen onder het groot of kleinschippersgild en had men geen apart schuitenvoerdersgild. Elders had men een ander onderscheid en kende men een gilde van Beurtschippers en een gilde van schippers van de Brede Beurt.
~schippershoed:
ongebruikelijke term voor zuidwester. Mogelijk landrottenterm.
~schippershoek:
in een grotere ruimte van het totale beursgebouw, voor de schippersbeurs gereserveerde ruimte.
~schippershuis:
openbaar gebouw waar de schippers van verschillende beurtveren te samen komen. Een soort van gemeenschappelijk veerhuis.
~schippersinternaat:
eigenlijk "internaat voor schipperskinderen" geheten. Internaat speciaal bestemd voor kinderen uit varende gezinnen. Internaten waren meestal gekoppeld aan een schipperschool. Voor al de internaten met religieuze grondslag kenden vaak gescheiden jongens en meisjes internaten.
In de jaren vijftig hanteerde men op (sommige van) de internaten een versneld lestempo met 8 klassen. Voor elke klas stond een studieduur van een half jaar. De lestijden waren van 9.00u tot 17.30u op ma t/m vr en van 9.00u tot 12.30u op zaterdag. Alhoewel in de loop der jaren de lesdruk verminderd is, hanteren internaten nog altijd een systeem met een verhoogde lesdruk waardoor lange vakanties tot de mogelijkheden behoren.
Schippersinternaten waren/zijn er onder meer te:
Amsterdam (Prinses Beatrix Internaat, van Hallstraat later Dolhaantjesstraat / St. Theresia stichting en het St. Josefshuis Amstelveenseweg)
Arnhem (Stella Maris, Velperweg)
Brielle (St. Leonardus internaat, Nobelstraat.)
Capelle a/d IJssel (De meerpaal)
Delfshaven (St. Petrus internaat, Havenstraat)
Den Dungen (St. Antoniusgesticht RK internaat voor leerplichtige schippersmeisjes.)
Dordrecht (Internaat De Singel, Burg. de Raadtsingel / Internaat koningstraat / Eben Haëzer, Maria Montessorilaan)
Geleen (St. Theresia College)
Grevenbicht (St. Josef internaat)
Groningen (Prinses Marijke/Christina, internaatschip Winschoterdiep/Haydnlaan)
Heijthuijsen (Inrichting voor opvoeding en onderwijs voor schipperskinderen, Noordervaart)
Krimpen a/d IJssel (De Driemaster, Boezemdreef)
Leeuwarden ('t Roefke, Vred. de Vriesstraat)
Leiden (St. Josefhuis St. Gerardus Majella, Oude Vest.)
Lemmer (Het Kompas polderdijk/Langestreek)
Maasbracht (Prins Bernhard, Sintelstraat / De Maasvaart, Kloosterstraat)
Maastricht (RK Internaat voor schipperskinderen, Boschstraat.)
Mook (Katholieke Rijn- en Binnenvaartschool)
Nieuwe Gein, zie Vreeswijk.
Nijmegen (St Josef internaat / De Sterreschans, Ubbergseveldweg / St. Nicolaas, Oude Mollenhutseweg)
Oudenbosch (St Anna internaat)
Oud Gastel (St Josef internaat)
Rotterdam (Prinses Irene, internaatschip Coolhaven/Slotboomstraat+Sportsingel / DNS Oranje Nassau, Jouberstr. / Internaat De Roef - internaat Het Kompas - De Meerpaal, Mathenesserlaan / Internaat De Heer Gerben de Jong en Internaat Voor Anker, Burgemeester Meinezlaan / Robbenoord, Schulpweg / De Westersingel, Westersingel)
Schiedam (RK Internaat Imelda, Hoogstraat / De Uitkijk, Hoogstraat)
Terneuzen (Koningin Juliana Internaat, Rozenstraat)
Vreeswijk (Prins Hendrik School)
Wemeldingen (De Schutsluis, Prinses Beatrixweg)
Werkendam (De Merwede, Havenstraat)
Wessem (St. Josefklosster)
Woerden (St. Joseph pensionaat)
Zevenaar (St. Nicolaasinternaat later Nijmegen)
Zwijndrecht (Juliana internaat, Burg. de Bruinelaan/ Julia Internaat, Schipperskade)
Zwolle (Prinses Margriet, Klooienberglaan/Friese Wal)
~schippersjaar:
de periode waarin (vroeger) vracht gevaren werd. Ongeveer van half februari tot kerst.
~schipperskist,
scheepskist:
brede kist, waarin de schipper zijn persoonlijke spullen bewaarde. Gerelateerde term: stagbank.
~schippersklas:
klas in een gewone lagere school (basisschool) waar schipperskinderen hun onderwijs kregen. Een school met een schippersklas werd walschool genoemd. Zie ook: schippersschool
~schippersklavier:
een trekzak.
~schipperskleding:
dat er een sterke scheiding bestond in kleding die schippers droegen en de kleding van anderen die in de buitenlucht werkten is, uniformkleidng op rederijschepen daargelaten, niet waarschijnlijk. De schipper zal, als hij zich dat kon veroorloven, hooguit wat meer spatwaterdichte kleding in zijn bezit gehad hebben dan een werkman van de wal.
Een kanttekening moet gemaakt worden in verband met plaatsen waar veel schippers vandaan komen, zoals bijvoorbeeld de vissersplaatsen langs de Zuiderzee. Kleding en dus ook truien zijn dan vaak naar plaatselijke trant, zodat er een grote uniformiteit optreedt. Deze uniformiteit is dus eigenlijk niet beroeps- maar streekgebonden.
Een aantal zaken zijn (meestal pas later) toch meer specifiek met de schipperij verbonden geraakt.
Dat waren onder meer
de baaivanger,
de bolkvanger,
de jopper,
het oliegoed,
het pijjekker,
de rotterdammer,
de schansloper,
de schipperspet,
de schipperstrui,
enz.
~schipperskluis:
houten drijver waarin een stukje goud verborgen kon worden. Het goud zou bestemd zijn om bij onverwacht overlijden (bijvoorbeeld tijdens een schipbreuk) de kosten van een eventuele begrafenis te kunnen voldoen.
De beschrijving gegeven door het Fries Scheepvaart Museum roept de nodige vragen op. Bijvoorbeeld waarom moest het een geheimvak zijn als het toch de bedoeling is dat het goud gevonden wordt. Ook het feit dat ik nog geen oude vermeldingen van dit woord heb kunnen vinden, stemt mij tot nadenken. Onwaarschijnlijk is het ook dat de toch over het algemeen arme schipper een stukje goud op een dergelijke wijze bij zich zou dragen. Men kan het licht verliezen. Ook het dragen van gouden oorringen of van gouden knopen en kettingen worden met de kosten van eventuele begrafenissen in verband gebracht. Is dit alles niet beetje al te romantisch voorgesteld? De kustbevolking die voor de begrafenis moest zorgdragen werd in die tijd vaak afgeschilderd als een groepje woeste plunderaars, die schepen op de kust lokten en eventuele overlevenden doodsloegen om ze ongestoord van hun rijkdommen te kunnen beroven.
drinkwatertappunt voorzien van een kraan met een uitloop waarop, naar men hoopt, geen slang aangesloten kan worden en waarbij men zolang als men water wilt, een knop of handel ingeschakeld dient te houden.
[T>drinkwater.]
~schipperslood:
ongebruikelijk woord voor dieplood.
~schippersloon: 1> het loon dat een schipper, zetschipper ontvangt, wanneer hij in dienstverband werkt.
2> dat gene wat een schipper verdiend.
~Schippersmaatschappij Meppel:
maatschap van binnenvaartschippers die, na het wegvallen van de gilden, een aantal sociale taken overnam. De maatschap heeft van 1811 tot 1838 bestaan en ging vervolgens op on de maatschappij 'Eendracht maakt macht'.
Bron: verspreide tekst door J.C. Berends.
~schippersmiddeltjes: 1> diverse, uit verschillende bestanddelen gemaakte middelen, waarmee men onderhoud aan schip en tuigage pleegt. Bijvoorbeeld smout, Belgische lak, maar ook zelf gemaakte stopmenie en harpuis.
2> door schippers verzonnen of gebruikte 'geneeskrachtige' middelen.
~schippersmis:
bepaalde mis die, meestal aan het begin van het schippersjaar, voor de schippers gehouden wordt.
~schippersmuts:
voor zover bekend heeft er geen specifieke schippersmuts bestaan. Zie ook schippersdracht.
~schippersnaambord:
bord waarop de naam en woonplaats van de schipper vermeld staat.
~schippersoorring:
specifieke schippersoorringen bestonden niet, pas toen in de jaren 70-80 een aantal personen de 'echte schipper' wensten te spelen, ontstond het begrip schippersoorring.
Het idee dat een schipper oorringetjes dient te dragen, ontstond doordat op een groot aantal oude foto's van schippers oorringen te zien waren. Het was echter in de 19de eeuw vrij gebruikelijk dat mannen, als zij zich dat financieel konden veroorloven, oorringtjes droegen. Daar zelf de armste schippers meestal toch zelfstandige ondernemers waren en dus een betere positie hadden dan dagloners en boerenknechten kon men onder de schippers dus ook veel oorringdragers aan treffen. Rond 1880 verdween dit gebruik.
Het is niet onwaarschijnlijk dat gouden oorringetjes, net zoals boegsterren, ook werden gebruikt om de indruk van een zekere welstand, dus kredietwaardigheid, te wekken.
~schipperspatent:
document dat de vakbekwaamheid om op een schip het bevel te mogen voeren aantoont.
Het schipperspatent was in vroeger tijd slechts op een beperkt aantal wateren noodzakelijk. Het bekendste patent/diploma was en is nog steeds het Rijnpatent.
donkerblauwe of zwarte platte pet met (harde) klep, vaak voorzien van een klein onopvallende goudkleurig ankertje als versiering.
De platte schipperspet is niet zo gebruikelijk als sommigen ons willen doen geloven, want hij is maar enkele decennia populair geweest. Net als andere mensen volgden namelijk ook de schippers de heersende mode van hun stand. Ook kent men een aantal licht afwijkende varianten. Eén daarvan is de Rotterdammer Alleen het aanbrengen van een toepasselijk embleempje schijnt iets geweest te zijn wat onder schippers vrij gebruikelijk was. In krantenartikelen wordt (voor zover bekend) de schipperspet pas sinds 1894 genoemd.
~schippersrol:
lijst waarop de namen van schippers in volgorde van aankomst genoteerd werden.
De schippersrol werd bijvoorbeeld in de zeventiende eeuw in de Groningse venen gehanteerd om een zekere toerbeurt in de vaart met turf en stratendrek te kunnen handhaven.
Bron: Hendrik A. Hachmer, Voor en tegen de wind.
~schippersschoenen:
gedurende een bepaalde periode een zeker oliebestendig (veiligheids)schoeisel.
~schippersschool(tje):
vroeger in bepaalde plaatsen gevestigde soort lagere school (basis school), waar schipperskinderen, in de tijd dat hun schip daar lag, naar school konden. Dit soort onderwijs werd ligplaatsonderwijs genoemd. Ligplaatsonderwijs kon men ook volgen aan de zogenaamde 'walscholen' (gewone scholen met een schippersklas).
Aan de schippersscholen en klassen kwam bij de invoering van de volledige leerplicht voor schipperskinderen in 1969 een einde. Walkinderen waren al sinds 1901 leerplichtig. Voor schipperskinderen gold sinds 1927 een gedeeltelijke leerplicht van hun achtste waren ze volledig leerplichtig. Tussen hun zesde en achtste waren verplicht ligplaats onderwijs te volgen. Het volledige dag onderwijs voor schipperskinderen kende echter omdat ze in 4 jaar 6 jaar gewoon onderwijs moesten volgen een derde dagdeel; het de 'derde schooltijd'. ALhoewel met de nieuwe wet in 1969 de derde schooltijd moest komen te vervallen heeft deze toch nog enige enige jaren stand weten te houden.
Bron: 'Binnenvaart' 2013/1 een uitgave van de Ver. De Binnenvaart.
~schipperstaal:
verzameling van de door binnenvaartschippers gebruikte terminlogieën. Synoniem voor binnenvaartjargon, tegenwoordig vaak ook binnenvaarttaal genoemd.
De term schipperstaal werd in 1910 al gebruikt, maar raakte een beetje in de vergetelheid. Nadat in 2003 het boek 'Skipperstaal' (Fries voor 'schipperstaal') verschenen is, lijkt het gebruik van deze term weer op te leven.
~schippersterm:
woord dat vrijwel alleen door schippers gebruikt wordt, of onder schippers en vissers een andere betekenis heeft dan in het gewone dagelijkse gebruik.
Het woord schippersterm lijkt meer betrekking te hebben op de binnenvaart, dan het woord scheepsterm.
~schipperstrui:
tegenwoordig wel een zeer bekend kledingstuk (een donkerblauwe gebreide trui met grote kraag), maar voor zover bekend niet een standaard attribuut voor binnenschippers. Zie ook schipperskleding.
De schipperstrui is een gebreide wollen trui. De term schipperstrui duikt pas rond 1900 op. In het begin van de twintigste eeuw heeft de term voornamelijk betrekking op truien voor jachtschippers, watersporters. Voor zover bekend eerst alleen verkrijgbaar in donker blauw. Later ook in zwart en wit. Volgens het Leeuwarder nieuwsblad van 13-11-1935 betaalde men voor een dergelijke trui 5 gulden terwijl een compleet Manchester pak (ook geen goedkope stof) F 8,50 kostte.
Een kanttekening moet gemaakt worden in verband met plaatsen waar veel schippers vandaan komen, zoals bijvoorbeeld de vissersplaatsen langs de Zuiderzee. Kleding en dus ook truien zijn dan vaak naar plaatselijke trant, zodat er een grote uniformiteit optreedt. Deze uniformiteit is dus eigenlijk niet beroeps- maar plaatsgebonden.
~schippersstaking:
de tijdelijke weigering van een vrij grote groep schippers om hun bedrijf uit te oefenen.
~schippersvakschool:
(voorbereidend) middelbaar beroepsonderwijs ten behoeve van de binnenvaart.
~schippersveer:
een beurtveer dat met vaartuigen onderhouden wordt. Dit als tegenstelling tot het wagenveer, hetgeen van paard en wagen gebruik maakte.
Men spreekt ook wel van een schuitenveer in plaats van een schippersveer .
Gerelateerde termen: trekveer, zeilveer.
~schippersvereniging:
vereniging, die (bepaalde) belangen van schippers behartigt.
Een schippersvereniging kan in feite elk belang der schippers behartigen, maar vaak zijn ze, net als schippersbonden, actief op die gebieden die direct de inkomsten van de schipper raken.
stalen vlet met luchtkisten en wrikdol. [Afbeelding]
De echte vletten werden door diverse werven, soms op bestelling, gemaakt en hadden soms zo hun eigen kenmerken, zonder dat men van een echt nieuw scheepstype kon spreken. Men kende onder deze vletten onder andere de Bieze vlet, de Leeuwenvlet en de Schottelvlet. Over het algemeen waren de scheepjes ca. 4 meter lang, ca. 1,6 meter breed en 70 cm hol. Ze hadden een gewicht van 300 kg en meer.
De term wordt soms ook gebruikt voor Beenhakkers
en aanverwante types in roei/wrik uitvoering.
~schippersvolk:
het volk, dat met het varen op binnenvaartschepen de kost verdient of verdiende (en daarop woont). Over het algemeen is men niet geneigd schippers van ponten, overheidsvaartuigen enz. tot het schippersvolk te rekenen.
N.B. Onder scheepsvolk verstaat men de bemanning van zeeschepen.
~schippersvrouw:
de echtgenote van een schipper, maar vaak ook zij die dezelfde positie aan boord bekleed.
In Friesland skipperske en in Groningen schipperske genoemd. Daarnaast kwamen ook nog de termen schipperin en schippersche voor.
~schipperswet:
deze uit 1906 stammende wet heeft geen betrekking op de binnenvaart maar op de Kleine en Grote vaart. De wet regelde de vereiste diploma's.
~schipperswoning:
het voor hoofdbewoning gebruikte gedeelte op een schip.
De schipperswoning kan o.a. bestaan uit alleen een achteronder, een roef en een achteronder, een stuurhut en achteronder of een roef plus stuurhut al dan niet in combinatie met een achteronder en/of T-hut en/of andere voor bewoning geschikte aansluitende vertrekken.
De term wordt alleen gebruikt wanneer men een ECHT algemeen woord nodig heeft. Hetgeen zelden het geval is.
~schipperswijk:
aantal dicht bijelkaar gelegen woningen, waarin voornamelijk ex-schippers wonen.
~Schliekervlet:
motorsleepvlet, die door de Firma Schlieker te Sliedrecht gebouwd is. Veel van deze vletten kan men in het bagger-, zand- en grindbedrijf aantreffen.
~Schney,
Schneij:
volgens Haalmeijer en Vuik een 16de eeuws scheepstype. Zij weten niet meer te vertellen dan dat het schip genoemd wordt in de tolboeken van Tiel en dat de schippers uit Antwerpen kwamen.
Het komt regelmatig voor dat schepen in het ene tolboek anders benoemd worden dan in een ander. Het is, zoveel eeuwen later, vaak niet meer te achterhalen welk type er werkelijk bedoelt werd.
~Schnellboot:
hier soms ingeburgerde Duitse schrijfwijze voor snelboot.
Bij deze schepen wordt het laatste deel van de kielgang der mate smal, dat dit niet meer het hoeklijnen aan de aansluitende gangengeklonken kan worden. De schoen vervangt dit laatste deel van de kielgang en vormt de basis waartegen de naastliggende gangen geklonken wordt.
grote, wat zwaarder gebouwde Klipper voor de vaart naar de Oostzee, soms met een achterovervallend hek.
De term Noordzeeklipper wordt onder meer in "Schepen die voorbij gaan" opgevoerd, maar wordt zelden gebruikt. De term Zeeklipper is eveneens niet erg gebruikelijk.
De 'echte' schoeneraken schijnen een kielbalk of gepiekt vlak te hebben. Daarmee rijst dan de vraag of deze schepen nog als binnenschip aangemerkt kunnen worden. Zijzwaarden schijnen dan meestal te ontbreken.
~schoenerhek:
een naar buitenvallend, dus achteroverhellend, hek. Ook spiegelkont genoemd.
Bron: Weekblad Schuttevaer, 22-08-1931 via Delpher.
1>Kúnderschute: oorspronkelijk houten zeilend vis- maar ook vrachtscheepje van de oostwal der Zuiderzee. Een echte platbodem met slechts aan voor en achterzijde van het vlak een geringe tilling. Een schip met een vrij sterke zeeg en tot de mast gedekt. Onder het berghout sterk naar buiten-, boven het berghout sterk naar binnenvallende romp, maar het meest karakteristieke is toch de rechte, vooroverhellende, zware voorstevenbalk met daarnaast de oorgaten(1). De vissersschepen bezaten een bun met daaromheen een stelling/kuipvloer, daarachter volgde nog een klein achterdek.[Afbeelding] Onder riviervissers werden deze schepen Kemels genoemd.
De oude houten schokker had wat minder zeeg, de kop was wat lager en de voorsteven helde iets minder voorover dan bij de latere exemplaren en bij de stalen schokkers.
Verwant zijn o.a. de Noordzeeschokker,
de Dongeradeelse aak,
de Bons en
de Pluut.
Verder vertoont ook de Kaag zichtbare overeenkomsten met de Schokker.
Vanwege zijn zeewaardigheid werd de schokker ook gebruikt als loodsvaartuig (de Loodsschokker), als postboot, als reddingboot en als marineschokker. Deze schokkers hadden dan natuurlijk geen bun ook de inrichting was aangepast aan hun taak. De torpedistenschokker was zelfs geen platbodem maar een schip met een bijan ronde bodem en een licht gepiekt achterschip.
Naar men zegt werden tegen het eind van de 19de eeuw de Schokkers dermate populair onder de riviervissers die met de ankerkuil en raamkuil visten, dat men aldaar bijna elk vissersschip van een dergelijk formaat zo ging noemen.
2> veelvuldig gebruikte verkorting van Waalschokker.
3> onder binnenvissers: willekeurig vaartuig, van redelijke afmetingen, dat voor de binnenvisserij gebruikt wordt.
~Schokkeraak:
vermoedelijk rond 2012 opgedoken term voor wat gewoonlijk een Schokker, als ook een Dongeradeelse aak genoemd wordt. Zie ook de toelichting bij Blazeraak.
~schokkerbestand:
het aantal actief aan de visserij deelnemende aantal schokkers.
: kuilnet dat door een rechthoekig raam opengehouden wordt en naast een ten ankerliggend vaartuig opgehangen is. Veelal raamkuil genoemd.
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~schokkerkuiloorlog:
conflict tussen zij die met de ankerkuil vissen en zij, die hierdoor hun vangsten sterk terug zagen lopen. Het ging hierbij voornamelijk om <botvissers, aasvissers en spieringvissers en het had vermoedelijk plaats rond de twintiger jaren van de vorige eeuw. (Dit alles onder voor behoud)
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland, maar onvoldoende toegelicht.
~schokkerschip:
in de liggers wordt hiermee een waalschokker bedoelt. In andere gevallen gaat het meestal om een gewone schokker.
~schokkerschouw:
soort zalmdrijver van beneden de Moerdijk die voor de visserij met aalkubben en als bijboot bij de schokkers die met ankerkuilen viste, gebruikt werd. Het scheepje was uitgerust met een bun, circa 7 meter lang, 210 à 220 cm breed, maar had in tegenstelling tot de andere drijverschuiten geen voorstevenbalkje. Het boeisel is breed en staat vertikaal. De bovenzijde van het boeisel is recht en ligt horizontaal hetgeen de schoonheid van het vaartuigje niet ten goede komt. De tuigage was een spriettuigje het vrij smalle zwaard een overhanger. Men noemt ze, zeer verwarrend, ook aalboot en kubboot.
Mogelijk wordt dit vaartuig ook een Moerdijker genoemd.
~schokkervisser:
iemand, die op een schokker ter visvangst vaart. De term schijnt alleen gebruikt te worden voor de riviervissers, en is daar mogelijk synoniem mee, maar het kan ook mogelijk zijn dat de term gereserveerd was voor alleen die vissers, die met een Waalschokker voeren.
veerconstructie die tot doel heeft schokken en rukken in staaldraad of ketting te dempen.
Schokveren worden onder meer toegepast bij grootschoten van staaldraad en ook bij de bevestiging van de opdrukker aan het schip ziet men ze geregeld. Over het algemeen worden hiervoor drukveren, die door middel van twee beugels, trekkrachten op kunnen vangen, gebruikt.
soort van kleine vlotbrug. Het best te omschrijven als een pont, die zo lang is dat hij niet heen en weer hoef te varen, maar dat men en er aan de ene kant op en direct aan de andere kant weer af kan gaan. Wanneer een schip moet passeren, maakt men de schol op drie punten los en trekt het tegen de oever. [Gerelateerde termen>]
Naar het schijnt is de term schol streekgebonden en wel aan oost-Overijssel. Uit krantenberichten (via Delpher.nl) blijkt dat dit soort oeververbindingen vooral tussen 1870 en 1940 toegepast zijn. Hoe deze constructies elders in het land genoemd worden is me niet met zekerheid bekend, mogelijk spreekt men daar van een drijfbrug. In feite is het een pontonbrug met één (groot) ponton.
de scholschuit behoort samen met de Pernisser bezaanschuit tot de kleinere vertegenwoordigers van de Visschuiten van het Overmaas. Ze voeren het grootzeil met giek en strijkende gaffel. Ze visten in de zeegaten met de kor op platvis en schelpdieren.
~school: 1> grote groep vissen.
2> gedeelte van een visnet, dat tussen twee drijvers hangt.
De gevonden verklaringen zijn niet geheel duidelijk wat er precies bedoelt wordt. Het gaat vermoedelijk om de maaswijdte, want de term wordt voornamelijk gebruikt als men het over de afmetingen van het net heeft.
~schoolfonds voor schipperskinderen:
in 1882 door een initiatief van de Terhornster dominee Dornseiffen opgericht fonds, dat de schippersgezinnen die daar voor in aanmerking kwamen een financiële tegemoetkoming in de, met het schoolbezoek samenhangende, kosten verstrekte. Op 5 september 1883 volgde de officiële erkenning van dit instituut in Friesland. Later volgden Groningen en de stad Amsterdam.
2> soms: een schip, waarin een school gevestigd is.
~School voor de Rijn- en binnenvaart,
School voor de Rijn-, kust- en binnenvaart:
Helaas ben ik hier nog niet echt helemaal uit. Dit wordt onder meer veroorzaakt door het feit dat deze naam, door de diverse schrijvers en vertellers, gebruikt wordt voor verschillende onderwijsinstellingen.
Opleidingsinstituut met opleidingen tot matroos, motordrijver en schipper(kapitein) in de binnenvaart. Later werd dit de Haven en Vervoersschool en thans het Scheepvaart en Transport College.
Samenvoeging van 'schoon' en 'neren' waarbij een 'n' weggevallen is.
~schoonmaakschip:
vaartuig dat zowel vast (ruimveegsel) als vloeibaar (tankresten, bilgewater) bij de schepen ophaalde. De voorloper van de huidige bilgeboot en inzamelstations. Voor zover bekend waren sommige schepen aan een bepaalde rederij verbonden en verzorgde dus alleen de schepen van die rederij, er waren echter ook particuliere initiatieven, die zich echter voornamelijk richtten op nog verkoopbare restanten. Min of meer gelijk aan het schoonmaakvaartuig.
Gerelateerde termen: zie bij tankreiniging.
~schoonmaakvaartuig: vaartuig dat ingezet wordt bij het reinigen van ladingtanks en machinekamers van schepen, waaronder inbegrepen zeegaande schepen. Min of meer gelijk aan het schoonmaakschip.
~schoorboomklamp:
stuk hout waarop de schoorboom ligt. Meestal wordt de term verkort tot schoorklamp.
~schoorboomtouw(tje):
hennepen touwtje waarmee men de schoorboom vastzette.
Het touw zat eenzijdig vast aan een ring op het schip, vervolgens sloeg men het een aantal malen rond de boom. Eventueel zette men het met een steek vast. Om nog onbekende reden gebruikte men aan de ene zijde van het schip linksgeslagen touw, welk men dan rechtsom om de boom sloeg en aan de andere zijde rechtsgeslagen touw, wat men natuurlijk linksom belegde. Wat aan welke zijde kwam, is mij echter onbekend. In plaats van een touwtje gebruikte men ook wel een platte vlecht of een soort riem. Men sprak dan van een schoorband.
De bevestiging aan de ring geschiedde met behulp van een klein dwarshoutje dat aan het touwtje of de band geknoopt was. Dit stak men door de ring of een gat in de potdeksel-schanddekselsteun en zette het dwars.
houten klamp tegen het boeisel op voor- en/of achterschip waarop of waartegen de schoorboom of liever gezegd de werpboom steun vond. De klamp gaf onder andere extra steun bij het hanteren van de boom, zodat het iets makkelijker werd het uiteinde van de boom, van het dek, naar het juiste punt te bewegen.
De term schoorsprant werd mij de Tagrijn Wed. de Vries gegeven. Een sprant is in oude literatuur een metalen verbindingsstuk, als ook een kleinere aftakking van een rivier of waterloop.
~schoorpaal:
schuinweg geplaatste paal die een constructie, een remming, steiger, enz. of soms ook één enkele paal, de koningspaal, steunt.
algemene term voor een afvoer van rookgassen die van een vuur afkomstig zijn. De rookgasafvoer van een verbrandingsmotor noemt men in het algeem 'uitlaat'.
Gerelateerde termen: gek,
broekschoorsteen.
kale schoorsteen
: een schoorsteen, van een stoomschip, die geen duidelijk zichtbare rookwolken (roetwolken) uitstoot.
Het was op veel plaatsen verboden om met rokende schoorsteen onder bruggen door te varen.
~schoorsteenband:
band rond de schoorsteen (of stroomlijnuitlaat?) waarop de kleuren en/of een kenmerk van de eigenaar aangebracht is. Ook: manchet of schoorsteenmanchet genoemd.
~schoorsteenluik: luik op het dek, waaronder zich de schoorsteen van het fornuis of de kachel bevond. Vroeger werden bijna alle schoorstenen zomers weggehaald en soms moesten ook tijdens het zeilen, schoorstenen meestal verwijderd zijn.
Gerelateerde termen:
aspiromatic,
gek,
kookkast,
rookkapje,
enz.
~schoorsteenmanchet:
band rond de schoorsteen (of stroomlijnuitlaat?) waarop de kleuren en/of een kenmerk van de eigenaar aangebracht is. Ook: manchet of schoorsteenband genoemd.
Bij de schoorstenen van stoomschepen moest de manchet voorkomen, dat de verf door de hitte verkleurde.
~schoorsteenuitlaat:
motoruitlaat, die door een grotere pijp omgeven wordt. Zie ook: stroomlijnuitlaat.
~schoot:
1> touw of takel, soms ook staaldraad, waarmee de stand van (de onderkant van) een zeil
geregeld wordt. [U>]
Alleen zeilen met een gering oppervlak kennen een schoot die uitsluitend uit een enkel eind touw bestaat. Grotere zeilen worden vaak middels een takel in bedwang gehouden. Over het algemeen gebruikt men geen takel zwaarder dan een vierloper, al zijn er wel schepen die de grootschoot met een gijntakel varen. Het bovenste schootblok noemt men het bovenblok; de onderste het voetblok. Het voetblok is vaak uitgevoerd als hakblok.
De takel is meestal zo ingeschoren dat schootloper van de voorzeilen van het bovenblok komt. De grootschootloper komt meestal van het voetblok.
Het voetblok van een normale fok is (op vrachtschepen) meestal aan een luiwagen bevestigd. Het voetblok van de grootschoot zit bij vrachtschepen meestal aan een dekoog, bij visserschepen aan een korte overloop.
Grote vrachtschepen gebruiken soms een lier, de schootlier, voor de grootschoot. De grootschoot bestaat dan uit één enkele staaldraad die voorzien is van een schokveer.
Het voorgaande heeft betrekking op langsscheepse zeilen. De schootvoering bij vierkante dwarsscheepse zeilen in de binnenvaart is me niet voldoende bekend.
:
Afbeelding
eigenlijk: ongewild een touw, in het bijzonder een schoot, laten vieren. Vroeger ook schieten genoemd. b>
in het algemeen: kwijtraken, verloren gaan.
SCHOOT GEVEN
: een touw, in het bijzonder een
schoot, een beetje uitvieren.
In verband met de zijdelingse richting van de grootschoot, wanneer de giek een eind uitstaat, zijn voor de bevestiging van de grootschoot aan de giek diverse constructies verzonnen. Eén daarvan is een vaste band met daaraan een zeer ruime beugel, die meer dan een kwart van de band omloopt. Zonder deze en soortgelijke constructies zou er op de giek een kracht komen te staan die de giek zal torderen. Dit is zeer nadelig voor het hout en voor het lummelbeslag waarop immers dezelfde kracht werkzaam is.
Naar men zegt vroeger ook nokoor genoemd.
De term schootoor is hoogst waarschijnlijk ontstaan onder invloed van de wegvallende 'H' in meervoudsvorm bij de diverse dialecten.
~schootkorf:
mogelijk ook schootkurf (korf = kurf). Onder andere bij de Punter, tegen de binnenzijde van het boeisel/bovenboord bevestigde, klamp met dwars daar doorheen een pen, waarop men de schoot kan beleggen.
~schootlap:
verdubbelingen of andere verstevigingen van het zeil daar waar de schoothoorn aangehecht of het schootoog aangebracht is.
In verband met de zijdelingse richting van de grootschoot, wanneer de giek een eind uitstaat, zijn voor de bevestiging van de grootschoot aan de giek diverse constructies verzonnen. Een rond de giek draaibare band is daar één van. De band ligt ruim rond de giek die ter plaatse met een drietal schenen beschermd wordt. Tegen verschuiven van de band zijn kiezen aangebracht. Zonder deze en soortgelijke voorzieningen zou er op de giek een kracht komen te staan die de giek zal torderen. Dit is zeer nadelig voor het hout en voor het lummelbeslag waarop immers dezelfde kracht werkzaam is. Toch lijkt het er op dat de beugel en de draaiende band nog niet zo lang gebruikt worden.
~schootsvel,
voorschoot,
olieschort,
slobberschort,
oliesloof,
sloof,
slont,
olievel:
soort schort van geoliede stof, gummi of leer, die vissers dragen om hun kleding tijdens het vissen of het verwerken van de vis te beschermen.
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~schoottouwtje:
touwtjes waarmee de loodreep van een geel aan het werpnet gezet wordt.
Diverse termen inzake het vistuig L> .
De loodreep kan omstreeks dertig meter lang zijn en duizend loodjes dragen. Naar men zegt wordt na elk derde loodje de reep met een schoottouwtje aan het eigenlijke net geknoopt.
Bron: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
op het zeil genaaide versteviging van touw welk bedoeld is om de krachten optredend bij de schoothoorn of schootleuvers te verdelen. Meestal kortweg trekker genoemd.
veerconstructie die gebruikt wordt om schokken in de grootschoot op te vangen. Dit vindt bijna uitsluitend toepassing bij het gebruik van schootlieren in combinatie met staaldraad (of kevlarvezel).
De onder de giek hangende veer vormt een gevaar voor de mensen op het achterdek, vandaar dat men soms de schoot via een blok langs de giek leidt en daar de veer hangt.
Verouderde term die niet specifiek voor de binnenvaart was. Schorten betekende in het algemeen al dingen als een klein eind op tillen en/of buiten werkiing stellen.
Dwarsscheepse schotten in de romp van het schip, de RUIMSCHOTTEN worden aangeduid met een nummer. Het nummer komt overeen met het spantnummer. Schippers geven de ruimschotten, net zo als alle andere schotten, echter meestal een naam, die verwijst naar de ruimte die door het schot begrensd wordt.
5> te Zutphen gebruikt synoniem voor een kimknie/kurf.
Genoemd in: Dr. Th. H. van Doorn, Terminologie van Riviervissers in Nederland.
~schotbalk: 1> elk der balken die gebruikt worden om een sluis, in het bijzonder een schotbalksluis, te sluiten.
Net zoals schotbalksluizen beschikken ook gewone sluizen vaak over sponningen in de sluismond, waarin men schotbalken kan laten zakken. Door daarvan gebruik te maken is het mogelijk de gehele sluis droogleggen wanneer men werkzaamheden aan bodem of muren moet plegen.
2>dekbalk op de plaats waaraan een schot bevestigd is/wordt.
~schotdoorvoer,
schotdoorvoering:
op, in of achter een gat in een schot gemonteerde
constructie die, een door het gat gaand touw, staaldraad, leiding of slang beschermt.
~schotdoorvoering: 1>plaats waar een kabel, pijp, touw, enz. door een schot gaat.
~schothoeklijn,
schothoekijzer: hoeklijn die tegen een schot geklonken is.
~schotgeven: vieren, in het bijzonder van een lijn, waaraan een visnet bevestigd is.
Vergelijk: botgeven.
~schotlamp:
petroleumlampje, dat aan de wand gehangen kan worden. Vaak voorzien van een vaste blinker, die dan tevens voor de bevestiging aan het schot gebruikt wordt.
~schotlegger: legger waarop een schot geplaatst is.
~Schottelnavigator,
Schottelroerpropeller,
Schottelpropeller,
Schottelaandrijving
:
naam van de roerpropellers die door de firma Schottel geproduceerd werden.
Door zijn bekendheid is de naam min of meer een synoniem voor roerpropeller geworden.
Door Joseph Becker rond 1921 ontworpen schippersvlet, die, tussen 1922 en 1987, te Spay am Rhein gebouwd werd. De schottelvlet is herkenbaar aan:
- een ingeperste verstevigings ril in de zijde,
- een vrij vlakke lijn (veel vletten lopen voor sterker op, hebben meer zeeg)
- luchtkasten, waarvan de bovenkanten vrij hoog liggen en waarvan de bovenkant gemaakt is van druppelplaat
- vaste stalen roeikasten en
- doften, die op enige afstand van, en tussen, de luchtkasten geplaatst zijn. Ze zijn op een opvallende manier bevestigd. Ze hangen in feite aan hun steunen.[Afbeelding Bijboten] De werf ontleent zijn naam aan het riviergedeelte tussen Ober en Niederspay dat Schottel genoemd werd.
Lukas de Jong uit Amsterdam heeft een Amsterdamse inventarisatie van schottelvletten gemaakt. Uit zijn werk en aanvullende informatie valt te concluderen dat er een aantal verschillende modellen bestaan hebben.
Vanaf de werf werden vijf maten geleverd. Drieeneenhalf, vier, viereneenhalf, vijf en vijfeneenhalve meter.Het grootste type kon als motorboot geleverd worden. Roeidollen, eigenlijk roeikasten, waren standaard en waren vast op het boord geplaatst. Een wrikdol of wrikgat was gezien de folder niet altijd aanwezig.De twee grootste maten hadden twee doften. 4 stalen kikkers (krabben) tegen de binnenzijde bij de luchtkisten completeerden het geheel.
De Jong onderscheidt 4 types. Het eerste type zou tot 1954 in productie geweest zijn. De roeiklampen bestaan uit massieve driehoekige plaatjes die op het boord gelast zijn. De wrikdol is gevormd uit een halfronde strip en staat eveneens boven op het boord. De boot beschikt over rechthoekige, op het vertikale vlak geplaatste, luchtkastdeksels.
Het tweede model is tot 1973 geproduceerd. De roeiklampen worden gevormd van een gebogen ronde staaf, de deksels op de luchtkisten zijn rond en met vier beugels vastgezet. De boot is voorzien van een wrikgat midden achter.
Het daarop volgende model heeft kleine ronde deksels op de luchtkisten. Ze worden met vier beugels vast gezet. Het wrikgat lijkt iets aan bakboord naast het midden geplaatst te zijn. De roeiklampen zouden iets hoger zijn. Het model werd tot 1984 geproduceerd.
Als laatste wordt gegeven een model met een veel fijnmaziger profiel van ronde noppen op de dekken. Verder is het wrikgat ver naar bakboord verplaatst, waardoor er midden achter ruimte voor de buitenboordmotor vrij is. Integenstelling tot alle voorgaande modellen worden de boten niet meer van een productienummer voorzien.
Opvallend is dat geen van de ca. 120 door De Jong gefotgrafeerde vletten spantjes heeft. Ook de grote maten niet. Onder de door mij gefotografeerde schottels zijn echter wel twee schottels met spanten te vinden.
De eerste schottelvletjes waren waarschijnlijk één van de eerste gelaste vaartuigen. Electrisch lassen begon rond 1900 aan zijn opmars en rond 1916 waren bruikbare electrische lasaggregaten voldoende in de handel. Toch duurde het lang voordat men in de scheepsbouw op deze techniek overstapte. De grote omschakeling kwam eigenlijk pas na 1945.
~schotter:
de man aan boord die het hoekwant overboord zet, schiet.
1> scheepstype met een knikspantromp. Men onderscheidt twee hoofd groepen.
Het woord schouw heeft als oorspronkelijke betekenissen vaarboom en voortbomen en verwijst dus naar de wijze waarop het vaartuig voortbewogen werd. De bouwwijze van de schouw wordt vaak met die van de aak/heveaak vergeleken. Bij een rechthoekige of trapeziumvormige doorsnede is het inderdaad moeilijk te bepalen of men het een schouw of een aak moet noemen.
Vaartuigen die als schouw aangeduid worden, worden reeds in dertiende eeuwse geschriften vermeld. Het is echter niet met zekerheid bekend hoe deze vaartuigen er uit gezien hebben. De platte rechthoekige schuiten die men schouw noemt, zijn op laat zestiende eeuwse afbeeldingen al wel te zien. Het is me niet bekend wanneer de schouwen met zeshoekige doorsnede ontstaan zijn. Haalmeijer en Vuik noemen bij de schouw ook nog de Langedijker platkopaak, die volgens sommige bronnen niet tot deze groep gerekend dient te worden omdat deze, naar mij verteld is, onafhankelijk van de bestaande schouwen ontstaan is.
groep vaartuigen met een knikspantromp, met zeshoekige doorsnede, waarbij het vlak aan de voorzijde tot aan de bovenrand van het vaartuig doorloopt. Men kent o.a. de Zeeuwse schouwen en de Zalmschouw. [Afbeelding Afbeeldingen]
Mijns inziens behoren deze schepen tot de groep der aken inplaats van tot de groep de schouwen.
17-19de eeuwse term voor elk willekeurig plat breed vaartuig dat hoofdzakelijk gebezigd wordt voor het overzetten van personen, dieren en goederen. Veelal door te bomen voortbewogen.
Gerelateerde term: drechtaak.
3> oude benaming voor de plaats waar een pont of overzet zijn dienst uitvoert.
De naam voor het scheepstype (1) en het vaartuig (2) zijn ouder dan die voor de overzet.(resp. 16de, 17de en 18de eeuw)
4> 14de eeuws scheepstype.
Mogelijk ook voor de kust- of zeevaart gebruikt. @geen verdere gegevens bekend.
De term schijnt uit de buurten van Reeuwijk en Boskoop te komen. Het is niet helemaal duidelijk of het betrekking heeft op het baggeren omdat de vaart geschouwd zullen worden, of op het baggeren met behulp van schouwen (boerenschouwen, baggerschouwen)
~schouwbord:
bord door het heemraadschap geplaatst waarop mededelingen aan de ingelanden gepubliceerd worden.
Al hoe wel een Schouw wel een voor en een achterbord heeft, heeft de term eigenlijk niets met het scheepstype schouw te maken,
~schouwcommissie:
groep, van door de F.O.N.V. of een daarbij behorende behoudsorganisatie, aangestelde personen, die moet beoordelen in hoevere een schip aan de opgestelde criteria in zake varende monumenten voldoet.
~schouwer:
Vlaamse term voor een bepaalde werkman op de werf. Zijn werkzaamheden hebben onder andere met het uitrusten van het schip te maken.
soort van breefok(1) op de Duitse aken, kenen en de Samoreus. Naar het schijnt is de wijze waarop men het schoverzeil zet een andere dan die die men gebruikt om de breefok te zetten.
Over het schoverzeil vertelt E.W. Petrejus dat het met ra en al gehesen en gestreken werd. In rust lag het langsscheeps naast de mast. Bij het zetten moest het eerst tot halve hoogte gehesen worden, opdat men het 'achterste' uiteinde binnen het want langs naar voor kon halen. Pas daarna ging het in top.
