Aanvullingen en correcties zijn welkom.




Lees ook:

Boot, schuit of schip; wat is wat?

Wat is een scheepstype?

Onder een scheepstype verstaan we een verzameling schepen met een aantal overeenkomstige kenmerken. Daar seriebouw bij binnenvaartschepen, met uitzondering van de kleine houten vaartuigen, vooral vroeger weinig toegepast werd, zijn er tussen de diverse schepen, ook wanneer ze tot één type gerekend worden, de nodige verschillen. Binnen één type zijn er daardoor mooie en lelijke schepen en soms ook misbaksels, die nog maar nauwelijks tot het type, dat ze voor moeten stellen, gerekend kunnen worden.
Een voorwaarde voor het begrip scheepstype is dus dat er een aantal min of meer gelijke schepen dienen te bestaan. Niet alle schepen behoren echter tot een bepaald type. Sommige schepen zijn éénmalig. Soms zijn dat samenvoegingen van verschillende scheepstypes en soms lijkt het op geen enkel bestaand type. Toch kan zo'n eenmalig type soms een naam hebben.

Benoeming van scheepstypes

Behalve de modellen die, voornamelijk in de laatste eeuw, compleet met naam van de tekentafel kwamen rollen, zijn er nauwelijks sluitende definities voor de meeste scheepstypes te vinden. De benoeming van scheepstypes kan bij de ene schrijver afwijken van wat een andere schrijft. Vooral scheepsmeters blijken zeer creatief geweest te zijn. Men kan echter onmogelijk stellen dat de ene het fout heeft en de andere niet, want een norm is niet vastgelegd. De enige houvast die we hebben is wat algemeen gebruikelijk en aanvaard is, maar ook dat laat ruimte voor discussies.
Met het voorgaande wil ik slechts aangeven dat men voorzichtig moet zijn met het afkeuren van de wijze waarop een scheepstype benoemd is.

Ontwikkeling van nieuwe types.
Alle vaartuigen hebben zich ontwikkeld uit een paar oervormen: de uitgeholde boomstam, een primitief vlot, bij elkaar gebonden bundels riet, en dergelijken. Bijna elk nieuw type is ontstaan uit een ouder 'type' waaraan men, naar men hoopt, de nodige verbeteringen aangebracht heeft. Soms waren de veranderingen geen verbeteringen en verdwijnt het aangepaste type weer.
Sommige veranderingen waren een succes en daardoor blijvend. De meeste veranderingen waren maar klein. Wanneer echter de ene naar de andere kleine verandering volgt, krijgt men, in de loop der tijd toch een afwijkend model.
Houten schepen hadden meestal niet zo'n erg lang bestaan en de veranderingen verliepen meestal vrij langzaam, dus waren de verschillen tussen de nog varende schepen van het type, niet groot. Daardoor was er minder snel een noodzaak de naam van het type te wijzigen en kan er dus een groot verschil tussen de vroege en de late types bestaan. Sommige type namen hebben meer dan 6 eeuwen stand gehouden!  Wie een dergelijk scheepstype volledig wilt beschrijven, zal gedwongen zijn een historisch overzicht van alle veranderingen te geven.
Grote veranderingen of een aantal snel op elkaar volgende kleine veranderingen leidde meestal wel tot een nieuwe naam voor het nieuwe model. De aangebrachte verbeteringen hadden vaak te maken met een betere aanpassing aan het doel waarvoor, of het vaarwater waarop, het schip gebruikt werd of ze waren het gevolg van een 'nieuwe' vinding, een andere bouwwijze of het gebruik van ander materiaal. Bij dergelijke ontwikkelingen krijgt men vaak te maken met een aantal tussenvormen, die noch aan de beschrijving van het oude, noch aan de beschrijving van het nieuwe type voldoen. Het geven van een volledige type beschrijving is daardoor vaak een haast onmogelijke taak.

Bepalende kenmerken.

Om tot een bepaald scheepstype gerekend te kunnen worden, moet een schip aan een bepaald aantal kenmerken voldoen. Welke kenmerken dat zijn en hoeveel het er zijn, verschilt per scheepstype en soms ook per tijdvak. Bij sommige scheepstypes en sommige kenmerken, mag de afwijking met de 'standaard', zonder dat het daardoor een ander of een nieuw scheepstype wordt, vrij groot zijn. In andere gevallen mag er nauwelijks van de 'standaard' afgeweken worden. Een echte standaard bestaat er echter niet en er zijn dan ook herhaaldelijk verschillen van mening, over wat wel en wat geen, mooi voorbeeld van een bepaald type is. Vooral bij de types waarvan slechts enkele exemplaren bekend of beschreven zijn, is de standaard natuurlijk erg vaag.
Er is nooit een soort van overkoepelend orgaan geweest die de normen en namen van verschillende scheepstypes, voor zover het bedrijfsvaartuigen betrof, heeft ingevoerd. Het is allemaal in de loop der tijden gegroeid.

Andere bouwer, andere plaats, ander type?

Vaak wordt men in de scheepsbouw geconfronteerd met vaartuigen die erg veel maar toch niet helemaal op elkaar lijken. Wanneer deze vaartuigen van één en dezelfde werf komen, is men vaak geneigd ze tot hetzelfde type te rekenen. Men gaat er dan van uit dat de eisen die de opdrachtgever gesteld heeft of nieuwe inzichten van de bouwer de oorzaak voor het afwijkende model zijn. Komt het vaartuig echter van een andere bouwer in dezelfde regio dan ziet men de afwijkingen vaak als een 'karaktertrekje' van die bepaalde werf. Men is dan echter nog steeds geneigd het vaartuig tot hetzelfde type te rekenen. Komt het afwijkende model echter van een werf buiten de regio dan is men eerder geneigd om het als een plaatselijk type te zien. Vooral wanneer de maten iets afwijkend zijn.
Het voorgaande is heel goed verdedigbaar indien men steeds voldoende vaartuigen als voorbeeld kan stellen. Immers een scheepstype is pas echt een type wanneer er een aantal schepen met dezelfde kenmerken zijn. Lastiger wordt het echter met verdwenen of bijna verdwenen types. Met vaak maar één voorbeeld, een oude foto, een vage beschrijving of een vage tekening moet men gaan bepalen of men zoiets een type moet noemen of niet. Sommige auteurs willen zeer sterk op elkaar lijkende vaartuigen die niet uit dezelfde streek komen vaak toch als verschillende types zien. Dit maakt het er niet makkelijker op types te leren herkennen. Ook voor mij als samensteller is het vaak niet mogelijk om met enige zekerheid te bepalen of twee verschillend benoemde scheepstypes nu werkelijk twee verschillende types zijn of niet. Maar of het nu verschillende types zijn of niet, de namen zal ik in ieder geval moeten vermelden.

Verschillen binnen het type.

Wat voor de een een duidelijk verschil is, hoeft dat voor een ander niet te zijn. Landrotten zien soms niet eens het verschil tussen het Friesche Statenjacht en een Staverse Jol (heus, werkelijk waar!), anderen herkennen een hun bekend schip niet eens, als het een ander kleurtje gekregen heeft of op een andere plaats ligt (ook echt waar!).
Echte schippers daarentegen waren niet alleen vaak in staat een flink aantal scheepstypes feilloos te herkennen, velen konden zelfs vaak aan het schip zien op welke werf het gebouwd was. Zij noemden de schepen vaak naar de werf of naar de plaats waar de werf gevestigd was. Zo kreeg men dan 'scheepstypes' als de Waspikker, de Dodewaardse Hagenaar, de Duyvendijkse klipper en het Piipster skûtsje.
De verschillen tussen schepen van hetzelfde 'type' worden dus ook veroorzaakt door de inzichten en kundigheid van de werf waar het schip gebouwd is.
De kennis van de schippers om (vaak al op zeer grote afstand) te kunnen zien om welk schip het zich handelde en daardoor vaak tevens te weten wie de eigenaar/schippers was, leidde er echter ook toe dat zij het type minder belangrijk vonden. 'De klipper van Polman' bevatte de voor hun benodigde informatie. Hoe men dat type klipper nu precies noemde, was van veel, veel, minder belang.

Een ander verschil vormen de afmetingen van het schip. Behalve bij de zogenaamde maatschepen en sommige vissersschepen, zijn er de mogelijke verschillen in afmetingen. Over het algemeen zijn de grootste schepen van een bepaald type zelden meer dan drie keer zo groot, als de kleinsten. Bij sommige types zelf niet eens twee keer. Wanneer een schip langer wordt, wordt het (meestal) niet evenredig breder en holler. Hierdoor verandert weliswaar het model van het schip, maar niet het type. Bij sommige (van de nieuwere) scheepstypes valt er, op basis van de afmetingen, binnen het type echter wel een duidelijk onderscheid te maken. Bij de motorscheepjes heeft men een hele vloot erg platte brede schepen, terwijl ook een flink aantal exemplaren met normale verhoudingen bestaan. Ook bij de steilsteven is er een aantal met een geringere holte en (daardoor?) weinig zeeg. Ondanks een duidelijk ander model is er geen aparte naam voor deze 'types' verzonnen. Daarentegen heet de Luxe-motor met wat extra zeewaardigheid, een Wad-en-Sontvaarder. en noemt men de  Luxe-motor met geringere holte en zeeg soms het motorscheepje.

Sommige werven bouwden (in opdracht van de schipper) schepen, die meer laadvermogen hadden dan andere schepen van hetzelfde type en met dezelfde afmetingen. Dit werd bereikt door scherpere kimmen, minder zeeg en vollere voor- en achterschepen. Onder andere bij de Klipperaken treft men hier sterke voorbeelden van aan. Een enkele heeft echt een fraai gelijnde klipperkop, een sterk geveegde akenkont en een fraaie zeeg. Velen hebben echter een te volle klipperkop, weinig zeeg en met recht een paardekont (de klipperaak wordt ook paardekontklipper genoemd). Toch behoren ze tot hetzelfde type.

'Nieuwe' oude scheepstypes

.
De laatste decennia hebben we te maken met een vrij grote belangstelling voor oude schepen. De schepen worden nu meestal voor een ander doel gebruikt dan waarvoor het type oorspronkelijk bedoeld was en vaak zijn ze aan hun nieuwe bestemming aangepast. Sommige van deze aanpassingen hebben tot gevolg dat het model of het aanzien van het schip sterk verandert. Op een enkele uitzondering na blijft men de schepen echter de oude typebenaming geven. Bij mijn beschrijvingen zijn deze nieuwe types buiten beschouwing gelaten.

Slot.
Al met al is het beschrijven van een bepaald scheepstype, min of meer, onbegonnen werk. Menig schrijver heeft een volledig boek over één bepaald type geschreven en U kunt niet verwachten dat ik dat hier ga herhalen. Mijn pogingen zijn bedoeld om de leek enig idee van een bepaald scheepstype te geven. Voor de kenners zijn mijn omschrijvingen ontoereikend!

Door mij wat uitgebreider beschreven types vindt U in het Menu scheepstypes als in beperkte mate ook in de woordenlijsten.


Sitemap




Statistieken