Bekbok – Koeienschouw

Foto's en informatie: P.J. en H. van der Post, T van der Plas, de familie S v.d. Star, van Heemsbergen en de familie Bisschop. Van niet alle foto's hebben we de fotograaf of rechthebbende kunnen achterhalen. Dezen worden daarom verzocht zich te melden.

Rond 1900 ontstond in de regio Leiden een stalen veeschuit van circa 14 meter lang en 2,5m breed. Het laadvermogen bedroeg ongeveer 15 ton. Opvallend bij deze schepen was het voorschip waarlangs het vee aan en van boord ging. Deze schepen hadden een platte voorsteven, eigenlijk een voorbord waarvan een deel uitneembaar was, via deze opening kwamen de dieren in en uit de Bekbok.
Deze schepen vervoerden echter niet alleen vee tussen de verschillende weilanden, zevervoerden ook het hooi. Tevens vormden ze ook een belangrijke schakel met de veemarkten. Eerst voornamelijk die in Leiden en Haarlem, maar later toen de schepen gemotoriseerd werden ook Woerden en Purmerend. Onder de werven die ze bouwden bevonden zich Boot (Leiden en Alphen) en van Lent (De Kaag), maar er waren ook veel plaatselijke werfjes die zich met de bouw van dergelijke vaartuigen bezig hielden.

Het vaartuig ontwikkelde zich uit de houten boerenschuiten en dan voornamelijk uit wat door GJ Schutten een  Warmondse bekbok genoemd wordt. Het voorschip is daarbij door middel van een aakachtige constructie tot boven de waterlijn opgetrokken. Een bepaald stuk liet men echter open opdat het vee makkelijker van en aan boord kon lopen. Bij de stalen schepen onderging het  achterschip wijzigingen toen men van jagen of bomen overstapte naar de motorschuit. Latere exemplaren kregen zelfs een echte motorschepenkont. Geen van deze schuiten had gangboorden.

De gemotoriseerde versies van deze schepen hadden een verhoogd achterdekje of een klein roefje wat als onderkomen kon dienen, daarvoor dan een soort stuurkuip met daarvoor dan weer een machinekamertje. De motorscheepjes voeren met de voor die tijd bekende merken gloeikop- of petroleummotoren, zoals van Rennes, Kromhout, Industrie, Deutz. Het vermogen bedroeg meestal een tien tot dertog pk. Wat gezien de mankracht waarmee men het voorheen moest doen een hele voortuitgang te weeg bracht. De familie Star uit Hoogmade verplaatste zich met een 10pk Neufeldt Und Künkhe. De bediening van motor en roer bevond zich tussen de twee opbouwtjes.
De brug tussen wal en schip waarlangs de koeien aan boord kwamen was van stevige makelij en vaak aan weerszijden voorzien van een stevig hekwerk. Tussen de buikdenning in het schip en de opening in de kop lag eveneens een schuin oplopend plankier. De opening in het voorschip kon met een los stalen schotje, vergelijkbaar met een laadpoort op de beurtschepen afgesloten worden.

Het vee stond dwarsscheeps opgesteld. Aan de spanten waren ongeveer op halve hoogte ringen bevestigd waaraan het vee vastgebonden kon worden. De breedte van de schepen, zo rond de tweeëneenhalve meter, was daar min of meer op afgestemd. Bij bredere schepen plaatste men soms een koe dwars achter de anderen. Dit was echter niet zo een succes omdat deze koe door de anderen bevuild werd en daar waren de afnemers meestal niet van gediend.
Met behulp van houten constructies die men op de buitenrand, het bestek, plaatste kon men, vooral bij het vervoer van klein vee, zoals schapen nog wat extra, niet al te zware, lading meenemen.

Naar men zegt stelde men de koeien liefst om en om op. Koeien kunnen echter flink eigenwijs zijn, waardoor men op de foto's geregeld ook afwijkende opstellingen ziet.
Voor het inschepen en het ontschepen moet het vaartuig vrijwel haaks tegen een oever, dus bijna dwars in de vaart moeten liggen. De vaart zal dus ter plekke voldoende breed moeten zijn. Het probleem doet zich niet voor wanneer men de kop tegen een dam of een landtong kan komen. De samenkomsten van meerdere vaarwaters boden vaak ook wat meer ruimte. Maar niet altijd was elk stuk oever geschikt om daar met een stel koeien aan land te gaan.

In het landelijk gebied waren de oevers laag en schoof de voorsteven met de laadpoort tot boven het land. Met de koebrug werd het hoogteverschil tussen land en schip overwonnen.
Ook bij de markt aangekomen lag men vaak dwars. Op die wijze konden meerdere schepen tegelijk laden en lossen en was men continu bereikbaar. Kades konden echter wel eens hoger zijn dan de kop van de bekbok. Men moest er dan voor zorgen iets met de kop uit de wal te blijven.

Bij het vervoer van en naar de markt ontstond niet alleen de behoefte aan meer beschutting voor het vee, ook zocht men naar betere mogelijkheden lading boven het vee te stouwen. Op deze oude foto van een paar schuiten bij de veemarkt zien we dat de schepen tot pak- of tentschuiten omgebouwd zijn. Edoch; schijn bedriegt. Het linker schip lijkt mij geen bekbok, maar een pak- of tentschuit omgebouwd tot bekbok. De tent is lager, het berghout dikker, zeeg en holte groter. Er lijken meer van deze omgebouwde pakschuiten bestaan te hebben, waardoor het lasiger wordt de types van elkaar gescheiden te houden. De koeienbruggen zijn hier ook duidelijk zichtbaar aanwezig.
Met het vervoer van lading en de marktbezoeken werd het een druk bestaan, dat men moeilijk naast het dagelijkse boerenbedrijf kon uitvoeren. Daardoor was er voor de plaatselijke schippers een gelegenheid, hiermede de kost trachtten te verdienen. Tot de families die zich met dit soort vervoer bezig hielden behoorden ondermeer de familie van Staveren uit Oude Wetering, familie Klerks uit Nieuwe Wetering, van de Velde uit Koudekerk aan de Rijn en familie Bax uit Rijpwetering.

Een bekbok met een motorschepenkont en roefje. Het bestek is opgehoogd met een soort steekleer waarover men dan balkjes/bintjes legt. Door daar weer een loopplank/waring op te leggen, kon men, terwijl het ruim vol stond met goederen of materialen toch van het voor- naar het achterschip. Buiten het drukke seizoen hield men zich met allerhande vormen van vervoer bezig. In de zomermaanden vervoerde men veelal hoge deklasten hooi. Het liggende haspel werd dan omhoog gebracht en men stond op de roef te sturen.

Men moest 'smorgens al vroeg op de veemarkten zijn en dat betekende dat de boeren 'snachts al de koeien, die in allervroegte opgehaald werden, gereed moest zetten. Na de markt werd het eventueel gekochte vee weer meegenomen en bij de desbetreffende boeren afgeleverd.  Men had aan boord van de verbouwde schepen de mogelijkheid te overnachten, zodat er ook vee naar verder gelegen bestemming gebracht of daar vandaan gehaald kon worden. Het roefje was echter wel zeer spartaans uitgevoerd. Bij het vervoer van vee voer men vaak met voorkant open. Bij andere ladingen werd er een stalen of houten schot geplaatst en zo nodig werd er voor de kop langs een kleedje getrokken om verdere lekage te voorkomen. Voor in het ruim plaatste men eventueel een dwarsscheeps schot om bij belading het zwaartepunt voldoende ver naar achter te kunnen houden.

Naar mate het wegvervoer belangrijker wordt, verdwijnt een belangrijk deel van de inkomsten voor de schipper. Door zekere aanpassingen van het schip probeert men in de beurtvaart nog een inkomen te verwerven. De voorzijde van de schuiten worden netjes dichtgemaakt en er wordt een voordek gelegd. Over het ruim wordt een tent geplaatst. De bekbok is daardoor een echt vrachtscheepje geworden. De beurtvaart was eind jaren vijftig sterk op zijn retour en de winter van '62-'63 betekende voor veel beurtvaartondernemers de genade klap. De overige kleine vrachtvaart werd tegen het einde van de jaren zestig langzamerhand weggesaneerd.

Over de levensloop van de individuele scheepjes op dit formaat is weinig bekend. De bouwlijsten van de werven waarop ze vermeld zouden kunnen zijn, zijn meestal verdwenen. De scheepjes werden zelden officieel gemeten en bovendien zijn de omschrijvingen in de liggers van de meetdiensten vaak weinig adequaat, zodat men moeilijk kan bepalen om welk scheepstype het werkelijk gaat. Ook het brandmerk ontbreekt bijna altijd. Men leende het benodigde geld bij particulieren, waardoor registratie bij het hypotheekkantoor (kadaster) niet noodzakelijk was.

Na hun werkzame bestaan werden een redelijk aantal van dit soort schuitjes omgebouwd tot weekendscheepje. Met het toenemen van de welvaart raakten veel van deze eigen bouwsels echter ook weer in onbruik. Ook de voortschrijdende ouderdom van de scheepjes en het daarmee gepaard gaande onderhoud speelde daarbij natuurlijk een grote rol. Toch hebben enkele exemplaren tot op de dag van vandaag een liefhebber kunnen vinden en kan men hier en daar dit opmerkelijke scheepstype nog in levende lijve zien of er zelfs in meevaren.

© 1997-heden; Vereniging 'De Binnenvaart', Dordrecht. Redactie: Pieter Klein, Amsterdam.
De rechthebbenden kunnen niet aansprakelijk gesteld worden voor de gevolgen van het gebruik van deze site,
noch voor de gevolgen van het gebruik van de in deze site opgenomen links!
Deze site gebruikt cookies!
Zonder toestemming vooraf, is gehele of gedeeltelijke overname van enig deel uit 'Binnenvaarttaal' verboden! Veel inzenders zullen echter een verzoek tot het (her)gebruik van het getoonde materiaal inwilligen. (meer informatie)
Kopieën naar Facebook, Pinterest, en andere doorgeefluiken zijn echter niet toegestaan!

Deze site is geoptimaliseerd voor een resolutie van 1024x768 px.,

U wordt verzocht eventuele gebreken te melden!  (meer informatie)

Mijn dank gaat uit naar ALLEN, die mij met deze site helpen of geholpen hebben.

Pieter Klein:
Redacteur, auteur, ontwerper en webmaster.