Amsterdamse Overhalen

Het vaartuig op de overhaal, een damloper, wordt met handkracht over de overhaal getrokken. Deze overhaal is namelijk het resultaat van een twist tussen Amsterdam enerzijds en Haarlem en Rijnland anderzijds. Als gevolg hiervan werd het Amsterdam slechts toegestaan om tussen de Kostverlorenvaart en de Schinkel een overtoom zonder mechanische hulpmiddelen te hebben. Voor de overhaal op de achtergrond die toegang tot de Slotervaart gaf, gold deze regel niet en beschikt zodoende wel over een groot formaat windas.
De voorstelling van zaken die Nooms hier geeft, is ongewoon en betreft misschien een experiment of mogelijk zelfs een fantasievoorstelling. Zonder kaapstanders of windas/rad was het overhalen van een geladen roeiboot namelijk al een kwestie waar meerdere potige mannen een flinke klus aan hadden. Ondanks het gebruik van een takel op het achterschip kan men er aan twijfelen of de aanwezige hoeveelheid mankracht toereikend zal zijn. De staande mast met gehesen spriet roepen bij mij eveneens vraagtekens op. Zie ook verder hier onder.

Het rad hier rechts in de afbeelding is het rad rechts in de afbeelding van Nooms. Links ziet men de veel bezochte uitspanning 'Het Hof van Holland' en op de achtergrond het 'Leidse veerhuis'. De 'belangrijke' Overtoom in de Kostverlorenvaart moest het dus zonder rad stellen, terwijl die van de Slotervaart, bestemd voor boerenschuiten, wel de beschikking over een groot rad had. Achter de Overtoom de Schinkel met de zeilschuiten naar Leiden. Alles van en naar Leiden ging dus bij de Overtoom van of aan boord. Het eerste stuk met de zeilschuit ging vaak aan de jaaglijn tot men op De Nieuwe Meer de ruimte had om onder zeil te gaan.

De Overtoom vanuit dezelfde richting gezien. Tegen de linkeroever ziet men in hoofdzaak schuiten met klandizie voor het Hof van Holland, terwijl rechts voornamelijk boerenschuiten en een binnenvisser liggen. De overhaal was niet alleen een hinderpaal voor het verkeer te water ook het landverkeer had er last van. De overhaal was meestal nat en glibberig zodat het zelfs voor voetgangers niet geheel vertrouwd was. Alles wat wielen had moest in ieder geval omrijden. De overhaal werd in 1809 door een sluis met ophaalbrug vervangen. Ook de overhaal naar de Slotervaart lijkt nog geen plankier of brug te hebben, later kreeg die dat echter wel. Op de wal bij het rad een houthandelaar.

De centrale partij nogmaals. In de voorgrond links een boerenschuitje met manden met kool; rechts een duidelijke verbeelding van "Schuitje varen, theetje drinken, .....". Twee zeilschuitjes liggen te wachten. Of ze lading in moeten nemen en door Amsterdam gaan of dat ze op de overhaal wachten, is niet duidelijk. Op beide schuiten zijn wel zwaarden maar geen masten te zien! Het rechter schuitje ligt met vracht, wat zakgoed en vaten. Bij de linker schuit is het me niet duidelijk. Heeft de tekenaar een roefje willen tekenen of heeft het scheepje houten balken geladen? Ik hou het op een roefje voor de bezoekers van Het Hof van Holland.
Twee mannen zijn bezig met het te water laten van een vrijwel ongeladen schuitje op de Overtoom. De schuitjes zijn misschien niet 100% correct weergegeven, maar het geheel geeft wel een goed beeld van het reilen en zeilen bij de Overtoom.

De overtoom een 40 jaar later. Men lijkt de overhaal aangepast te hebben zodat paard en wagen wel kunnen passeren. Het vreemde hoge ding achter de steven van het rechter bootje zou weleens een voetgangersbruggetje kunnen zijn, dat een beetje ongelukkig in beeld gebracht is. Op de overhaal geven twee mannen een schuitje het laatste zetje helling af, terwijl twee anderen alweer bezig zijn de volgende op te trekken. De eerste lijkt geladen met manden met groenten; de tweede schuit heeft een onduidelijke lading. Het zou stalmest met veel stro kunnen zijn. Tussen de Kostverlorenvaart en de Singelgracht van Amsterdam lag nog een groot landelijk gebied met veel tuinen en weinig bebouwing. Vergelijkt men de gang van zaken bij Nooms met het tafereel uit deze prent, dan schets de laatste, ondanks zekere tekortkomingen, toch een heel wat realistischer beeld.

De overhaal tussen de Kostverlorenvaart en de Slotervaart nabij de uitmonding van de Overtoomse Vaart, Amsterdam. Voor het verkeer over de Sloterweg, later Sloterkade, is in een stevige rolbrug voorzien. Onder de rolbrug door is de helling van de overhaal te zien. De grote raderen, die zelfs met vier of meer man bediend kunnen worden, geven een idee hoeveel kracht er voor nodig is, wanneer men een geladen schuitje tegen een glooiing omhoog moet trekken. Links op de foto een hoekje van de aldaar gevestigde politiepost. Was die er misschien om meningsverschillen tussen weggebruikers en boeren of tussen boeren onderling in de kiem te smoren? Er moesten elke dag nogal wat schuiten heen en weer naar de Amsterdamse markten en uitventers, maar ook zal de Sloterkade wel het nodige aan verkeer te verwerken gehad hebben. Opname rond 1893.

Lijkt de overhaal van de Overtoom slechts een vlak plankier te hebben, deze overhaal maakt gebruik van drie balken. De wrijving is daardoor aanzienlijk minder maar het vlak van de vaartuigen moet er stevig en stijf genoeg voor zijn. Mogelijk treft men daarom bij boerenschuiten wat vaker dwarsdubbelingen op het vlak aan.
Ook bij het aflopen van de overhaal werd het nodige aan kracht gevergd, dan echter om alles met een gepaste snelheid te laten gebeuren. De rol die op de helling ligt, lijkt door stalen bouten op haar plaats gehouden te worden en kan niet zonder meer weggenomen worden. Dit systeem heeft men ook spoedig weer vaarwel gezegd.
Het vaartuig op de overhaal zou een Slotense praam of mestpraam kunnen zijn. De naamgeving van scheepstypes is echter vaak aanleiding tot langdurige discussies.

Nogmaals de overhaal van de Slotervaart een drietal jaren later. De rollen zijn verwijderd. De schuit op de overhaal lijkt me één of andere veldschuit. Deze is, vooral op het vlak, wat smaller dan de praam en men moet dus goed mikken om van de steun van minstens twee balken te kunnen profiteren. Op slechts één balk zal het zich in een wel erg wankel evenwicht bevinden. Let op het hoogteverschil dat overbrugd moet worden en de daarvoor benodigde lengte van de helling. Op de achtergrond de huizen aan de Overtoomsevaart.

Een jaartje later zijn de rollen er weer. Ze liggen achter houten pennen. Zouden die er gewoon uitgetrokken kunnen worden? Bij het aflopen bestaat immers de kans dat de schuit te veel vaart kan krijgen (zie volgende afbeelding) dus dan werden de rollen misschien weggehaald. Naast de helling liggen nog een paar extra rollen. Misschien voor extra steun of anders als reserve? Van de rolbrug is geen spoor te bekennen, maar vermoedelijk is die er nog steeds.

Een schuitje met stro van de paardenstallen duikt met een flinke snor voor de kop de Sloterpolder in. De rollen ontbreken, maar er is ook niet genoeg mankracht de vaart van het schuitje in te tomen, van daar de (te?) grote snelheid.
Het onderschrift 'Aan den Ouden Heiligenweg' slaat op de bebouwing op de achtergrond, die over de Kostverloren- en Overtoomsevaart staat. De benaming 'Heiligenweg', die op de prent voorkomt, dateert namelijk nog van voor de Alteratie (1578) , want daarna gingen de Heiligewegsvaart en de Heiligenweg in de volksmond respectievelijk Overtoomsevaart en Overtoomseweg heten.

Verderop langs de Kostverlorenvaart, op het gedeelte dat bekend staat als 'De Baarsjes' lag een tweede overhaal. Deze gaf verbinding met de Krommert langs de Slatuinen en hierlangs was ook de gehele Sloterpolder bereikbaar. Richting stad kon men snel doorsteken naar de Groentenmarkten aan de Marnixstraat. In de vaart liggen weer schuiten met stalstro.

Gezien de hoge berg, dus het lage soortelijke gewicht, moet de hoeveelheid echte mest in de lading niet al te groot geweest zijn.

Op de achtergrond de Wiegbrug; de verbinding tussen De Clercqstraat en de Admiraal De Ruyterweg. Situatie rond 1910.

Zicht over de overhaal richting Admiraal De Ruyterweg. Het vaarwater boog sterk naar rechts en na de passage van de Admiraal De Ruyterweg kreeg men dan de Slatuintjes een lange aaneenschakeling van groetenkwekerijen, afgewisseld met weilanden.
De oever van de Kostverlorenvaart, de Baarsjesweg, is ter plaatse van de overhaal niet meer dan een smalle draaibrug.

Een kijkje over de Krommert naar de Admiraal De Ruijterweg waar zojuist de Haarlemmertram over de brug gaat. De stedelijke bebouwing zal zich in eerste instantie voornamelijk langs die weg uitbreiden (er reed immers een tram!)
Het vaarwater is niet erg breed en men zal zich voornamelijk bomend hebben voortbewogen. Ook hier is duidelijk te zien dat men in een polder komt.
Van de oude bebouwing en de Krommert is tegenwoordig nog maar weinig terug te vinden. Een rijtje lage huisjes en een prachtige natuurlijke tuin vormen de laatste overblijfselen.

De uit 1916 stammende dubbele liftoverhaal tussen de Kostverlorenvaart en de Postjeswetering. In de topjaren passeerden er, op weg naar de Markten, circa 90 schuiten per dag. De schuiten liggen op polderniveau en de mannen staan voor de 'bak' met het water van de Kostverlorenvaart.
De schuiten zijn letterlijk boorden vol, want veel vrijboord is er niet meer.

Volgens een facebook pagina, gewijd aan deze school, duurde de bouw van de school, die op de achtergrond te zien is, van 1921 tot 1924.

De tuindersschuiten zijn op hun weg terug. De linker schuit lijkt een lading mest (uit de manège van de bereden politie?) mee te nemen. Het lijkt een houten schuit met binnenboordmotor te zijn. De rechter schuit is van staal en is motorvaartuig. Jammer genoeg zijn er weinig foto's van deze overhaal te vinden en rechtenvrije foto's zijn helemaal schaars. In 1955 werd de liftoverhaal verder buiten de stad geplaatst. Vier jaren daarna verdween hij toch helemaal.

Op deze foto is te zien dat er twee hijsportalen zijn. De achterste heeft twee loopkatten, de voorste maar één. Als men naar het beton kijkt dan lijkt de bak op twee hijsportalen gebouwd te zijn. Op de oudste foto hier afgebeeld lijkt er slechts één hijsportaal te zijn. Had men een vooruitziende blik of heeft men later een stukje aangebouwd? Op een tamelijk oude foto uit de Collectie R.H. Herwig (niet vrij voor publicatie) is er wel een fundatie voor een tweede portaal te zien, maar is het portaal niet aanwezig. Nog niet of Niet meer?
Het hoogteverschil tussen het stads- en het polderpeil komt op deze foto vrij goed in beeld.

Hier zijn de twee portalen met hun hijskooien goed te zien. Het linker vaartuig lijkt mij een houten veldschuit, het rechter is een klein open motorvrachtscheepje, vermoedelijk een plaatselijk model van de de scheepswerf Gouwerok, die naar men zegt vroeger aan de Boerenwetering zat. Het motorschuitje zal vermoedelijk de veldschuit op sleeptouw zal nemen.

De rechterhelft van de liftoverhaal. Deze motorschuit hangt nu boven het lage water van de Sloterpolder. Deze liftoverhaal heeft het water met het hoge peil tussen de twee invaarten met het lage peil. De liftoverhaal die later gebouwd werd, had het precies andersom.
Op de achtergrond de oever van de Postjeswetering en de bebouwing van de Postjesweg (rond nr.30).

De overhaal tussen de Boerenwetering en de Mennonietensloot in zijn nadagen. De Boerenwetering is het water van de Hobbema- en Ruysdaelkade. De wetering lag lager dan het stadspeil en was door middel van een sluis bij het Polderhuis met de stadswateren verbonden. Bij de sluis was het een komen en gaan van tuindersschuiten en om de schutverliezen te beperken werd er al spoedig een overhaal bij gelegd. Op de achtergrond de brug van de Stadhouderskade.

De situatie tijdens de inrichting van het Museumkwartier. De Mennonietensloot lag op stadspeil en door de Overhaal flink wat goedkoper te maken dan de sluis, kozen de tuinders massaal voor de overhaal. Het waterverlies veroorzaakt door het schutten met de sluis nam daardoor flink af en daar ging het Amsterdam om. De gemeente Amsterdam was namelijk eigenaar en dus belast met de bemaling van het aangrenzende deel van de Binnendijkse Buitenveldertse polder.

De Overhaal met rechts daarvan de Theekoepel van het Polderhuis en daar weer naast de sluis. Voor de sluis liggen twee grondbakken of zogenaamde 'arken' te wachten. Het is moeilijk te zeggen of ze verder de polder in gaan of dat ze juist de stad in moeten. Overal werd gebouwd en was zand nodig!
Achter de overhaal de brug in de Stadhouderskade en daar weer achter de inmiddels verdwenen bebouwing van de Weteringschans met helemaal links nr. 83, thans 'MuseuM Plaza', daarnaast nr.26 de Villa Groot Banda.

Bedrijvigheid op de overhaal. Zo te zien vormden de mannen in het wit, zes in het totaal als ik het goed zie, het personeel dat de overhaal bediende. De overhaal heeft tot ca. 1925 dienst gedaan (De Telegraaf 02-10-1924).
Links het polderhuis, op de achtergrond de Ruysdaelkade.

Voor de beoogde herstructurering van het gebied tussen Amstelkanaal en de Stadhouderskade werd in 1924 in de Boerenwetering een nieuwe overhaal veel verder naar buiten (voorbij het huidige Muzenplein) gebouwd en zou het gedeelte daar binnen op stadspeil gebracht worden. De bestaande sluis en overhaal konden dan vervallen. Op de hier getoonde foto zijn de werkzaamheden nog niet geheel gereed. De overhaal zou namelijk electrisch worden en het dijklichaam van de waterkering is nog niet aangelegd.

De 'nieuwe' overhaal in de Boerenwetering werd in 1927 uitgerust met een electrisch lier dat de schepen bewoog en later nog een keer verbouwd voor het gebruik van een hellingwagen. Een hellingwagen maakt het gebruik van een overhaal een stuk eenvoudiger; het komt allemaal niet zo nauw hoe je op de kar staat. Ook het passeren van de knik, die bij een gewone overhaal werkelijk een kantelpunt was, is met een hellingwagen geen probleem.

Tot wanneer de overhaal nog dienst gedaan heeft is me niet bekend. Ergens in de jaren zestig, toen er een bevaarbare verbinding naar het RAI-gebouw kwam, zal er een eind aan gekomen zijn en lagen alle bevaarbare stadswateren, op een deel van de Westlandgracht en enkele wateren in Noord na, op één niveau.
Goed is hier het hoogteverschil tussen het stadspeil van Amsterdam en het omringende land te zien.

© 1997-heden; Vereniging 'De Binnenvaart', Dordrecht. Redactie: Pieter Klein, Amsterdam.
De rechthebbenden kunnen niet aansprakelijk gesteld worden voor de gevolgen van het gebruik van deze site,
noch voor de gevolgen van het gebruik van de in deze site opgenomen links!
Deze site gebruikt cookies!
Zonder toestemming vooraf, is gehele of gedeeltelijke overname van enig deel uit 'Binnenvaarttaal' verboden! Veel inzenders zullen echter een verzoek tot het (her)gebruik van het getoonde materiaal inwilligen. (meer informatie)
Kopieën naar Facebook, Pinterest, en andere doorgeefluiken zijn echter niet toegestaan!

Deze site is geoptimaliseerd voor een resolutie van 1024x768 px.,

U wordt verzocht eventuele gebreken te melden!  (meer informatie)

Mijn dank gaat uit naar ALLEN, die mij met deze site helpen of geholpen hebben.

Pieter Klein:
Redacteur, auteur, ontwerper en webmaster.