Scheepswerf 'Het Jagt' aan de Nieuwe Looijersloot in de situatie van rond 1872.
Schilderij Eduard Alex Hilverdink 1875. Fotokopie: M. Bernhard. (groter formaat)
Lijnbaansgracht
In 1855 koopt Harmen Bernhard, scheepstimmerman uit Sloten N-H, de werf 'De Jaagschuit' gelegen aan de Looijerssloot, direct achter de Derde Weteringdwarsstraat, vlak naast de Weteringkerk, te Amsterdam. Hij hernoemt de werf in 'Scheepswerf Het Jagt',
later 'Het Jacht'.
Het terrein werd spoedig, door aankoop van de panden in de Derde Weteringdwarsstraat, uitgebreid met de aanliggende tuinen van die panden.
Sommige bronnen vermelden dat de overname in 1851 was.
Op het schilderij van Hilverdink is de werf toegankelijk via het
stukje Lijnbaansgracht (helemaal links) dat vanaf de Weteringstraat naar
de werf loopt. De werf is al uitgebreid en wordt aan de rechterkant
begrensd door de Protestantse kerk die haar schaduw op de loodsen werpt.
e werf beschikt reeds over 5 sleephellingen waarvan twee overdekt. Op
de buitenhellingen ziet men een spiegeljacht en een hektjalkje. Verder
ziet men een flink aantal houten zolderschuiten. De voorlopers van de
stalen dekschuit. Op de voorgrond de voormalige Stratenmakerswerf.
De Looijerssloot met links 'Het Jacht', rechts de voormalige Stratenmakerswerf
met de verdere uitbreiding van Het Jacht.
Fotograaf onbekend. ca. 1920. Archief fa. Bernhard.
Rond 1869 verloor de Looierssloot de directe verbinding met de Vijzelgracht. Hierdoor heeft
de werf geen last meer van passerende scheepvaart, wat voor een werf niet ongunstig is.
Ook werd het terrein van de voormalige Stratenmakers
werf, waar een deel van de activiteiten zich afspeelden, nu via land
beter bereikbaar. Reeds in 1872 worden de plannen voor de bouw van een
grotere loods met twee boven verdiepingen ingediend. Niet veel later
verrijst er aan de Lijnbaansgracht een woonhuis annex kantoor van 3
verdiepingen met zolder en souterrain. Tussen het pand op 304 en de
reeds bestaande bebouwing ligt dan de toegang tot de werf.
Plattegrond met daarin de ligging van de werf aan de Looijerssloot, de uitbreidingen, de demping en in zwart: het woonhuis annex kantoor.
Plattegrond: Gemeente archief Amsterdam.
De panden van de Firma H. Bernhard.
Bron: Archief M. Bernhard. (groter formaat)
Behalve zolderschuiten/dekschuiten bouwde men ook
boeiers (zowel in hout als ook in staal), spiegeljachten en kieljachten.
Naar men zegt begon Bernhard hier, naast alle andere activiteiten, rond 1870 met de bouw van schuiten
met een verhoogde laadvloer, de zolder, opdat het laden en lossen meer op gelijk niveau met de kades kon geschieden.
De één spreekt van dekschuiten, de ander van zolderschuiten, de volgende
van boomschuiten en weer een ander van Amsterdamse ronde schuiten. In ieder geval
waren ze te kust en te keur te vinden in Amsterdam.
Bron: Gem. Archief Amsterdam. (groter formaat)
Dat de schuit waarbij de lading niet direct op de buikdenning,
maar veel hoger, dicht bij de bovenrand van het vaartuig, lag, een uitvinding van Bernhard zou zijn, zoals sommige bronnen
ons willen doen geloven, is niet juist. Te Amsterdam kende men al eeuwen de vlotschuit. Ook bij de vlotschuit lag de laadvloer, het dek,
hoog. Verder leek zij echter in niets op de latere dekschuiten, maar ook de eerste schuiten met een verhoogde laadvloer, ondermeer geschilderd door van Beerstraaten, leken niet op de Amsterdamse dekschuit; dat model ontwikkelt zich pas enige tijd later.
Ook de schuit met de laadvloer iets lager dan de bovenrand bestond al langer. In het Amsterdamse gemeente Archief bevindt zich een, in 1864
uitgegeven, prentbriefkaart met een nog al versleten, dus menig jaren oude, schuit met een dergelijke bouw. Tegen die tijd hebben zich echter
ook diverse andere varianten, bijv. met ruim, ontwikkeld. Het gaat echter te ver om alle ontwikkelingen en varianten hier op te sommen.
De dekschuit in de tijd van Reinier Nooms werd een vlotschuit genoemd.
Ook kenden men 'ponten' waarbij de lading op het dek vervoerd werd.
Fragment van een ets uit ca. 1650. Bron: Rijksmuseum, Amsterdam
In 1880 overlijdt Harmen Bernhard. De werf wordt door zijn zoon Nicolaas Adrianus overgenomen. Al spoedig begint men dan met de bouw
van ijzeren schepen, Waaronder het in 1885 ontworpen kieljacht Yum-Yum. (
Sommige bronnen beweren dat het van hout was,
anderen waaronder Ir. J. Vermeer stellen echter dat het van staal is geweest.
) Verder vormt de verhuur van diverse
schuiten een belangrijk deel van de activiteiten. In 1910 heeft men niet minder dan 200 schuiten, zowel houten als stalen, in de verhuur.
Een advertentie uit 1893.
De verhuur van schuiten was een belangrijke bron van inkomsten.
Bron: Het nieuws van de dag, Kleine Courant, via Delpher.nl.
De uitbreidingen van de stedelijke bebouwing, de overgang naar staalbouw en het succes van de werf leidde tot
klachten van de omwonenden. December 1901 komen gemeente, bewoners en N.A. Bernhard met elkaar overeen dat de Gemeente
een terrein aan de Zeeburgerdijk ter beschikking stelt en dat er op het terrein aan de Looijerssloot geen ijzerwerk meer verricht zal worden.
De klagers zouden de prijs van dat terrein zijnde f 31.200,- op zich moeten nemen.
De klagers blijken echter niet bereid de som op tafel te brengen, waarna een lange juridische strijd volgt, die eigenlijk pas in 1931, als
de werf opgeheven wordt, eindigt. De dekschuitenverhuur blijft echter nog lange tijd bestaan. In het telefoonboek van 1950 staat H. Bernhard,
Scheepsb. en dekschuitenverhuur nog vermeld. Het adres van de dekschuiten verhuur is dan Nassaukade 143.
De Looijerssloot is van de Lijnbaansgracht gescheiden door een driehoekig stuk land waarop de Stadsstratenmakerswerf gevestigd was.
De voormalige stratenmakerswerf heeft gedurende een bepaalde periode (voor 1900 tot na 1923) een deel van de activiteiten van Bernhard geherbergd.
De gebouwen op de voormalige Stratenmakerswerf met in de loods een dekschuit.
Links de invaart naar de Looierssloot met daarin dekschuiten.
Op de voorgrond de Lijnbaansgracht met daarin, hoe kan het anders? Dekschuiten!
Foto: J. van Eck. 1923. Bron: Stadsarchief Amsterdam nr. A01634000105 CC0-BY.
Ondertussen lijkt Bernhard zijn buren ter wille te zijn en op de werf voornamelijk onderhoud,
verhuur en de bouw van houten (plezier)vaartuigen ter hand te nemen. De staalbouw-activiteiten verplaatsten zich naar andere
locaties. Naar mate Nicolaas Adrianus (1856-1926) ouder wordt, worden de activiteiten aan de Looijerssloot minder. Na zijn dood lijkt er op de
werf alleen nog onderhoud aan schepen plaats te vinden. Uiteindelijk worden de terreinen, in verband met de demping van de
Vijzelgracht in 1931, door de Gemeente Amsterdam overgenomen. De loodsen en hellingen blijven echter tot na de oorlog
intact. In 1959 zijn de hellingen verdwenen en wordt met de sloop van de loodsen en overkappingen een aanvang gemaakt.
De werf aan de Looijerssloot kort na de Tweede Wereldoorlog.
De werf is reeds lang verdwenen, de werfoverkappingen zijn er nog en de naam siert nog steeds de loods.
Bron: Ons Amsterdam 1949.
Locatie Groentemarkt
Raadselachtig zijn de vermeende activiteiten van N. A. Bernhard op het terrein van de voormalige Engelse Gasfabriek aan de Marnixkade (248) waar later de Groentenmarkt zou komen.
Tussen ca. 1887 en 1895 lijken deze terreinen onbebouwd te zijn. De foto uit de collectie van N.A. Bernhard toont ons een tiental stalen schuiten in aanbouw en ruim 50 werklieden op een geheel kaal terrein. Alle schuiten zijn ongeveer even ver gevorderd in bouw. De outillage is zeer sober. Er zijn geen hellingen en geen loodsen. Het zware gereedschap staat in de buitenlucht. Rechts van het terrein lijkt al bebouwing voor de groentenmarkt te verrijzen.
De toekomstige Groentenmarkt met op de achtergrond de kerk De Liefde met daarvoor de bloemist J. v.d. Berg aan het Steenpad; de latere Da Costakade.
Fotograaf onbekend. Archief N.A. Bernhard jr.
Een boek van Jacob van Eck over de Schans en Buitensingel uit 1948 vermeldt: "De [gas]fabriek (Imperial Continental Gas Association)
staakte op 2 maart 1887 de gaslevering van de fabriek aan de Marnixstraat en verhuisde naar de nieuw gebouwde fabriek aan de
Haarlemmertrekvaart (Westergasfabriek). De vrijgekomen terreinen werden tijdelijk ter beschikking gesteld van de reinigingsdienst. Het
noordelijke deel werd gebruikt voor het bouwen van schuiten die nodig waren voor het vervoer van vuilnis van de storthuisjes naar de
belt........"
Was dit een tijdelijke dependance van scheepswerf Het Jacht en werkte men voor de gemeente? Werfpapieren uit 1896 vermelden wel iets
over de bouw van 10 schuiten maar dan voor eigen rekening. Zouden deze schuiten dan aan de gemeente verhuurd worden? Of ging het om andere
schuiten? 1896 voor deze foto is wel het uiterste wat mogelijk lijkt te zijn.
Of toont de foto ons geen werf van N.A. Bernhard? Goed mogelijk. De firma werd in die tijd nog altijd H. Bernhard genoemd en de oorspronkelijke datering van de foto, 1905, klopt ook al niet. Stadsplattegronden uit die tijd tonen namelijk aan dat er rond die tijd al veel meer van de bebouwing aan de Nassaukade te zien zou moeten zijn. Ook zou de Groentenmarkt toen al op die plaatst gevestigd zijn.
Bron: Telegraaf 23-01-1910 via Delpher.nl.
Nieuwendam
De ruimte aan de Looijerssloot in Amsterdam liet weinig uitbreiding van activiteiten toe. Reeds in 1899 wist Bernhard de terreinen van de NV. Meursing aan de Grote Haven te Nieuwendam te verwerven. Deze werf werd net als de werf aan de Looijerssloot het Jacht genoemd. Het geheel stond op naam van H. Bernhard. In 1900 liepen daar reeds de eerste schepen van stapel.
In 1902 is de Maatschappij voor Scheepsbouw en Verhuring van Vaartuigen voorheen H. Bernhard opgericht, later werd dit een NV. Deze firmanaam lijkt voor de afdeling scheepsbouw en reparatie tot ca. 1913 gehandhaafd te worden. Daarna wordt het Firma H. Bernhard Nz.
De verhuur en verkoop van dekschuiten gaat tot ca. 1925 onder de oude naam vanaf het adres Lijnbaansgracht voort.
De firmanaam slaat dus N.A. Bernhard sr. (1856-1926) over.
Sommige bronnen vermelden dat men pas in 1901 de werf in Nieuwendam verkrijgt. Advertenties in kranten melden echter in 1899 reeds de uitgave van obligaties voor de werf in Nieuwendam. Ook krijgt H. Bernhard reeds op 27 februari 1900 een boete wegens het overtreden van de arbeidswet opgelegd, zo weet het Handelsblad ons te vermelden. Waarschijnlijk verwerft Bernhard met de aankoop van de werf van Meursing ook het terrein waarop de Vries Lentsch op dat moment gevestigd is en wat aan de oostzijde van de insteekhaven bij de werf gelegen is.
Nieuwendam wordt, net als Oostzaan, in 1921 bij de Gemeente Amsterdam gevoegd.
De werf 'Het Jacht' van H. Bernhard Nz. in het zojuist bij Amsterdam ingelijfde Nieuwendam.
De werf lijkt het op dat moment erg rustig te hebben.
Foto Jacobus. van Eck 1922.
Bron: Stadsarchief Amsterdam nr.A01634000740 CC0-BY.
Rond 1909 opent men de werf 'De Overtoom' te Oostzaan. In 1914 komt een jongere broer Nicolaas Adrianus junior de zaak
versterken. Als rond 1915 N.A. Bernhard sr. zich geheel uit het bedrijf terugtrekt nemen de halfbroers Harmen en
Nicolaas Adrianus jr. de zaken over. Naar men zegt wordt in 1916 het bedrijf gesplitst. 'Het Jacht'
komt dan geheel in handen van Harmen Bernhard, terwijl Nicolaas Adrianus zich over de werf te Oostzaan ontfermt.
Ook te Nieuwendam bouwt men allerhande vaartuigen. Het aantal dekschuiten dat gebouwd wordt blijft echter groot
en ook daar blijft men dekschuiten verhuren. Vanaf 1950 ontstaat er verschuiving in het transport over water. Meer goederen worden direct
vanuit de zeeschepen naar de afnemers getransporteerd. De functie van Amsterdam als stapelplaats neemt af. Het vervoer over de weg neemt toe.
Als eind jaren zestig ook de opdrachten van de Stadsreiniging Amsterdam
afnemen wordt het voor de werven moeilijk de zaak draaiende te houden.
De werf in Nieuwendam sluit in 1973.
De werf en dekschuitenverhuurderij te Nieuwendam vanuit de lucht gezien.
Rechtsachter waar de drie dubbele loodsen staan moet ergens tussen ca. 1878 en 1903 de werf van de Vries Lentsch gelegen hebben.
Rechtsonder een 'IJveer' op weg naar het Centraal Station Amsterdam.
Foto: Archief J. Bernhard. (groter formaat)
Oostzaan
Ook te Oostzaan aan de Oostzanerdijk 19, vlak bij de sluis, ontwikkelt N.A. Bernhard senior activiteiten.
Hier koopt hij in 1909 een reeds bestaande werf, de scheepswerf 'Wilhelmina' van Van Dongen, en noemt die 'De Overtoom'. De werf De Overtoom te Oostzaan is genoemd naar de overtoom die het mogelijk
maakte vaartuigen vanuit de Oostzanerpolder naar het IJ te brengen.
Volgens meetbrieven lopen daar in 1910 de eerste schepen van stapel. Volgens die zelfde meetbrieven gaan de nieuwbouwactiviteiten door tot 1914. Vanaf 1914 tot 1916 lijkt de werf verhuurd te zijn aan de firma Seijmonsbergen, een collega dekschuitenbouwer.
Vanaf 1916 tot 1983 hebben N.A. Bernhard jr. en zijn zoon C.M. Bernhard
de werf 'De Overtoom' te Oostzaan geleid.
Archief Fa. N.A. Bernhard.
Op 21 februari 1916 komt de scheepswerf in beheer bij N.A. Bernhard junior. Nieuwbouwactiviteiten laten, getuige de beschikbare meetbrieven, echter tot 1920 op zich wachten. Redenen hiervoor zijn waarschijnlijk de grote overstromingen van 1916 en de slechte economische situatie met voedseltekorten in 1917 en 1918. Wel schijnen er in die tijd nieuwe loodsen geplaatst te worden.
Sommige bronnen stellen dat N.A. Senior in 1916 de werven Nieuwendam en Oostzaan over doet aan zijn zoon Harmen en dat Harmen de werf te
Oostzaan pas in 1919 overdoet aan N.A. junior. Een door N.A. junior zelf gecorrigeerd kranten artikel laat echter duidelijk zien dat De Overtoom in 1916 in zijn bezit kwam.
Op 'De Overtoom' te Oostzaan werden niet alleen maar dekschuiten gebouwd en verhuurd. Hier een nieuwbouw voor de T.E.S.O. voor de dienst Den Helder-Texel.
Foto; Archief N.A. Bernhard jr. (groter formaat)
Ook op de Overtoom worden veel dekschuiten gebouwd, maar daarnaast lopen
er ook sleepboten, overzetveren, passagiersscheepjes voor de lijn- en
beurtvaart en dergelijke van stapel. De werf weet ongeschonden en zonder
besmet werk te verrichten de Tweede Wereldoorlog door te komen. In 1956
gaat de werf over op de volgende generatie
Chris Bernhard. De eerste tijd gaat het goed. Men heeft dan circa 15 man personeel in dienst en denkt zelfs aan
uitbreiding van de werf met een dwarshelling, die dan aan de overzijde
gelegen zou zijn. Het vaarwater naar de werf zou daarvoor wel aangepast dienen te worden. Als
het midden jaren zestig echter steeds slechter met de scheepsbouw gaat en de werf aan zijn maximale capaciteit, wat de
afmetingen van de vaartuigen betreft, raakt, ontstaan er problemen.
De maximale capaciteit is bereikt. Er wordt nog gewerkt en nu al steekt
de dekschuit buiten de loods om binnen wat meer werkruimte te krijgen.
Foto: Archief M. Bernhard. (groter formaat)
Men kan dekschuiten tot ca. 450 ton bouwen; groter is niet mogelijk. Men
beschikt dan over vier overdekte hellingen met een lengte van vijftig
en een breedte van acht meter. De markt vraagt echter om steeds grotere
vaartuigen. Voor verdere uitbreidingen zou het kanaal naar de werf
verder uitgediept moeten worden. De gemeente Amsterdam is echter niet
genegen daarin tegemoet te komen. Een verhuizing van de werf is gezien
de situatie in de scheepsbouw niet verantwoord. Toch doet men er alles
aan de werf draaiende te houden. Interend op eigen vermogen weet Chris Bernhard de werf tot 1983 open te houden,
maar moet ook dan sluiten. Daarmee komt er dan een eind aan meer dan eeuw dekschuitenbouw door de
familie Bernhard.
Zie verder: Afbeeldingen van schepen gebouwd bij De Overtoom.
De werf te Oostzaan in zijn gloriedagen. Naast de dekschuiten links
een rijtje ijssloffen, die 'swinters voor de sleepboten geplaatst werden om het ijs te breken.
Foto: archief N.A. Bernhard jr.
Bickersgracht 60, Amstel bij de Blauwbrug
Als in 1919 J.C. Rijkhoff de werf aan de Bickersgracht verlaat, neemt de Firma H. Bernhard deze werf over. Lang heeft dat waarschijnlijk niet geduurd, want na 1922 wordt er geen melding meer van gemaakt.
Hoe lang de dependance aan de Blauwbrug bestaan heeft, is me niet bekend.
Advertentie in de telefoongids van Amsterdam uit 1920 maakt niet alleen melding van de Bickersgracht, maar ook van de Blauwbrug.
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam. (groter formaat)
Zaandam
Liggers van de meetdiensten maken melding van een werf Bernhard te
Zaandam. Hiervan zijn echter geen verdere bewijzen gevonden. Het gaat om
een drietal metingen in 1900 en een vijftal in 1906. Hebben de
scheepsmeters zich vergist of is er soms op bestaande Zaanlandse werven
in opdracht van Bernhard gebouwd? Te veronderstellen dat er werkelijk een Zaanlandse werf is geweest, gaat mij te ver.
Durgerdam
In 1923 komt de werf van Baas Kater in het bezit van N.A. Bernhard sr., die de leiding in handen geeft van R. de Jong. Mogelijk fungeert N.A. Bernhard alleen als tijdelijke geldschieter, want van een verdere binding tussen Bernhard en de werf van Kater is mij niets bekend.
Met dank aan M. Bernhard en Theo Bakker, Maastricht/Edam.
Aanvullende bronnen: Delpher.nl, Stadsarchief Amsterdam (online), 'Verhalen van het water' door H. Dessens, L Veger en J. van Zijverden.
